Deze post schrijf ik om voor de eerste keer echt te proberen uit te drukken wat de boeddhadhamma nou echt betekent voor me en wat ik er van begrijp. Eigenlijk zou het ook een kleine handleiding voor mezelf kunnen worden. Ik probeer het te vertellen zoals ik het aan een familielid of een goede vriend zou uitleggen in een brief. Kritiek en vragen zijn uiteraard welkom maar ik ben van plan om de tekst meermalen te wijzigen al naar gelang ik tijd heb en goede bronnen kan vinden.
namo tassa bhagavato arahato sammāsambudhassa
Wat is het boeddhisme? Waarom heb ik gekozen om dit pad te volgen? Hoe ziet dat eruit? Betekent het dat ik niet langer geïnteresseerd ben in rationaliteit? Heb ik niet een heel
boek geschreven over de Weg van de Waarheid? Waardevolle vragen.
Dat boek schreef ik zeven jaar geleden en hoewel ik nog steeds achter de tekst sta, zou ik het denk ik nu niet meer zo uitdrukken. Toch is er geen tegenspraak! Ik heb nooit beweerd dat met louter ratio een compleet leven kan worden geleid. Logica is een werktuig en een beperkt werktuig ook nog. Ik heb wel gezegd dat mensen samenbrengen makkelijk(er) gaat door uit te gaan van een gezamenlijk fundament, dat van het verifieerbare. Dat staat er allemaal in.
Eén van mijn inzichten - toen al! - is dat natuurwetenschap als het echt juist wordt beoefend in feite een bijzonder nederige oefening is, in feite een spiritueel pad. Je volgt de weg die het bewijsmateriaal aanwijst, of die nou overeenkomt met je vooropgezette ideeën of niet, of je die nou leuk vindt of niet, of je er beter van wordt of niet. Je eigen wil is volkomen irrelevant als het gaat om de eerlijke zoektocht naar de waarheid. De stap naar de Boeddha was in feite maar heel klein. Als we dan beseffen dat de kleurige schilderingen, de enorme gouden beelden en de rituelen niet meer dan een manier van uitdrukken zijn, dan is er weinig reden om niet eens te gaan rondkijken. Mijn eigen variant van boeddhisme is de theravada-stroming, voor zover ik een eigen stroming heb, en ik zal vast dingen zeggen waar anderen het mee oneens zijn. De theravada-stroming is vooral te vinden in Zuid-Oost Azië en gebruikt geschriften in de uitgestorven taal Pāli. Andere stromingen gebruiken Sanskriet, Chinees.. Gelukkig zijn de verschillen vrijwel altijd een verschil in focus, in waar we de nadruk leggen, en niks fundamenteels. In feite gaat het ook niet om hoeveel werelden er precies zijn in de kosmologie of welke rituele je precies uitvoert, het gaat om de kern. Daarover wil ik het hebben.
Vooraf wil ik nog iets zeggen over religies. Het christendom en de islam, onder andere, hebben het geloof zelf als centrum van het geheel, als belangrijkste onderdeel van het geheel. Het geloof in een god zelfs. Boeddhisme is ten eerste geen godsdienst, ten tweede ligt de nadruk veel meer op leren en ontwikkelen, zuiveren van de geest, mededogen en wijsheid opdoen. Is het wel een religie of is het een cursus? Daarover verschillen de meningen. Ik vind persoonlijk dat het wel een religie is en dan vooral omdat ook het boeddhisme uitgaat van een serie universele wetten waar de mens niet over gaat of invloed op heeft maar waar wij desondanks aan onderworpen zijn. Deze zijn niet opgelegd door een god weliswaar maar dat zijn de natuurwetten ook niet.
Er is wel geloof - het Pāli woord is saddha - maar dit is geen universeel goed.. het kan maar al te makkelijk overgaan in fanatisme of dogmatisme. Een andere geldige vertaling is 'vertrouwen' en het is vertrouwen waar iedereen die geïnteresseerd raakt in de Leer van de Boeddha mee begint. Er moet toch iets zijn dat je er toe brengt om te gaan lezen en luisteren. Saddha moet vervolgens gaan groeien, als je merkt dat het klopt, dat het inderdaad helpt wat geleerd wordt. Saddha is wat me blijmoedig door laat oefenen, ook als ik de traditionele kosmologie en sommige andere zaken gewoon niet begrijp. Saddha moet in de gaten gehouden worden om ervoor te zorgen dat het geen negatieve effecten gaat hebben.
Toch geloven we dingen die we niet kunnen aantonen. Ik heb altijd vast geloofd dat onze wereld beter kan, dat de mensheid vrede kan scheppen, iedereen kan voeden en beschermen, dat er niks universeels is dat ons daarin tegenhoudt. Eén van de belangrijkste boeddhistische principes lijkt daar wel wat op en is echt een punt van geloof: de capaciteit die alle mensen hebben verlicht te worden, om waar of onbelemmerd geluk te ervaren. Als we buigen voor een boeddhabeeld, dan buigen we voor de onovertroffen leermeester zelf maar we buigen ook voor het voorbeeld dat hij gegeven heeft: een mens die de verlichting bereikt, die alle lijden voorgoed verlaat, van zich af laat vallen. Het is cruciaal dat de Boeddha geen god is of was. Een mens heeft dit bereikt en dat betekent dat wij mensen dit dus kunnen. Gedeeltelijk buigen we voor ons eigen vermogen om dit ook te doen en dat van anderen natuurlijk. Dit geloof wordt gesteund door de eigen ervaring als we merken dat door te mediteren en andere dingen te oefenen we al snel stukje bij beetje verder komen.
Iets nauwkeuriger gezegd geloof ik dat mensen in staat zijn om giftige gedachtenpatronen, geestestoestanden los te laten, kwijt te raken en er geen last meer van te hebben. We kunnen dat doen door zelf aan het werk te gaan, zelf moeite te doen en zonder van buitenaf iets te moeten krijgen. In plaats daarvan kunnen wij positieve, heilzame patronen versterken en laten groeien. Als dit proces eenmaal begint dan wordt het makkelijker om te oefenen. Ook dit kun je zelf merken. Je moet dit zelfs uitproberen om dit geloof authentiek te maken en niet zomaar iets dat je zegt of je aan vast klampt. Waar geloof, zou je kunnen zeggen, is geloof dat zich bewezen heeft. De belangrijkste test voor zo'n geloof is dat het leidt tot juiste toewijding. Als je echt gelooft dat dit belangrijk is, kort gezegd, dan doe je er ook wat mee.
Er zijn veel manieren om het boeddhisme samen te vatten. Het is nogal een geloof van lijstjes. Er bestaat zelfs een boek over,
The Complete Book of Buddha's Lists van David N. Snyder. Het kan enorm technisch worden. Eén van de meest populaire vormen echter is die van de Vier Edele Waarheden. Je kunt ze geloven maar in feite is het de bedoeling dat je ze gaat doorgronden. Dit is de eerste lering die de Boeddha gaf, te vinden in de voordracht
Het in Beweging Zetten van het Dhamma–Wiel. De Boeddha stelt dat het leven van de niet verlichte mens nooit vrij is van in elk geval de schaduw van lijden. Hier ontstaat meteen een misverstand.
Stel dat ik met zo'n gelukzalige glimlach op m'n gezicht naar iemand toe stap en zeg: vriend, alles is lijden. Dan lijkt mij dat de reactie iets wordt in de trant van 'nee hoor'. Het is dan ook niet waar. Wat de Boeddha precies zei, volgens de Pāli weergave, is sabbe saṅkhāra dukkha.
Sabbe betekent gewoon alle. Het woord saṅkhāra betekent zoiets als 'dat wat is samengesteld' of soms 'dat wat samenstelt'. In deze context verwijst het naar alle geconditioneerde fenomenen en dan vooral de mentale. Het gaat hier over mentale staten die je denken en voelen beïnvloeden. Het is een flink ingewikkeld woord. Mijn eigen begrip van de zaak is dat onze geest niet direct met de werkelijkheid omgaat maar door middel van mentale voorstellingen ervan. Dingen zijn dus niet van zichzelf iets bepaalds maar onze mentale voorstellingen zorgen ervoor dat dit wel zo lijkt. Het zijn die voorstellingen die hier bedoeld worden.
En dan dukkha.. het is vertaald als lijden, als stress, als niet-tot-voldoening-stemmendheid.. Het omvat nogal wat. Dukkha is volgens één uitleg taalkundig uit te leggen als verwijzend naar een as die niet helemaal goed in de holte van een wiel zit. Dit kan vreselijke problemen opleveren maar ook uiterst subtiel zijn. Zo is het in elk geval met dukkha. De van oorsprong Britse monnik Ajahn Jayasaro vergelijkt in een toespraak lijden (suffering in het Engels) met fel rood en dukkha met het hele concept kleur. Dukhha is aanwezig in een zieke die verschrikkelijke pijn leidt en geestelijk kapot gaat en dukkha is aanwezig zelfs in de meest verfijnde, meest gelukzalige stadia van meditatie. Andersom is het denk ik makkelijker te begrijpen. Wij mensen ervaren op de een of andere manier een soort gemis, een gevoel dat iets toch niet compleet is. Waar kunnen we terecht voor ons geluk? Op zich hangt dat er maar vanaf wat we willen. We willen echter altijd wel wat en als we iets hebben dan zijn we al snel niet tevreden meer. De Boeddha legde de vinger op de zere plek: alles stelt uiteindelijk teleur, niets brengt je volkomen geluk, al was het maar omdat je leven een keer eindigt. Dit is geen fijne boodschap maar het simpel genoeg in te zien dat het waar is.
We vinden allerlei methodes om van dat gevoel dat er iets mist, die onvervuldheid, af te komen. De ene methode is kundiger dan de andere. Meestal denken we dat we iets moeten bereiken of iets moeten verkrijgen om uiteindelijk gelukkig te zijn. We kunnen daarin ver komen als we kundige methodes kiezen en niet bijvoorbeeld vluchten in drugs. Toch klopt er iets niet. We denken dat we gelukkig kunnen worden, dat het iets is dat we kunnen bereiken als een voortdurende staat. De Boeddha leert echter dat wat we ook doen, het zal nooit echt compleet genoeg zijn. Ook dit is redelijk simpel in te zien als we eerlijk zijn over onze verlangens en de gewenning die optreedt als je iets hebt bereikt of hebt gekregen. Meer, meer, meer.. De Boeddha riep op om echt diep te kijken naar wat geluk eigenlijk is, wat we doen om het te bereiken en hoe dat dan werkt. En om te onderzoeken wat het betekent om niet gelukkig te zijn, hoe dat werkt en waarom dat ontstaat.
De reden dat er dukkha is, is uitgedrukt in de tweede Edele Waarheid. In het kort komt het erop neer dat er lijden is omdat er begeerte is. Dit is iets anders dan verlangen, overigens. De Boeddha noemt drie soorten. De eerste is zintuiglijke begeerte en daaronder vallen seks, eten, drinken.. alles hunkering naar een fijn gevoel dat komt door zintuiglijk contact. De tweede is begeerte naar bestaan. Dit houdt in dat we willen dat fijne dingen blijven voortbestaan of dat we willen dat iets fijns gebeurt. Ook onszelf betrekken we hierbij. Ik wou dat ik dit of dat was. De derde is de tegenhanger, begeerte naar niet bestaan. We willen dat iets verandert, aan onszelf of aan de omstandigheden of we willen dat iets stopt. Alle menselijk lijden komt hierdoor. Niet alle pijn komt hierdoor, natuurlijk. Ook de compleet verlichte mens die z'n teen stoot tegen de tafel zal pijn hebben. Die verlichte mens zal echter niet lijden.
Tot zover lijkt het allemaal niet best en het is hierdoor dat het boeddhisme een reputatie heeft van een droefgeestig, pessimistisch geloof te zijn. Wat hier gebeurt is echter niks anders dan het stellen van een werkelijk briljante diagnose. Pas als je een diagnose hebt dan kan er ook geholpen worden. Is er genezing? De derde Edele Waarheid zegt hier ja op: er is verlossing, gedeeltelijke verlossing die iedereen met een beetje oefenen al snel kan krijgen en zelfs complete, totale verlossing. De Verlichting, nibbana in het Pāli en beter bekend als de Sanskriet-versie nirvana, is een raadselachtig begrip dat in elk geval de belofte inhoudt dat lijden geen ingebakken verplichting is voor de mens. Het kan anders.
Hoe pak je dat aan? Dat lijkt me ook wel wat. De vierde Edele Waarheid is het antwoord hierop: het Edele Achtvoudige Pad. Dit is een oefenprogramma voor de hele mens waarmee langzamerhand het lijden verlaten, losgelaten kan worden net zolang tot het eindpunt is bereikt. Volgens de traditie kost dit vele levens. Het kan ook snel. De vier Edele Waarheden hebben allemaal een taak die eraan verbonden is: het lijden moet begrepen worden, de oorzaken moeten verlaten worden de opheffing van het lijden moet verwezenlijkt worden en het pad moet ontwikkeld worden.
Wat is het Edele Achtvoudige Pad?
Volkomen inzicht
Volkomen intentie
Volkomen spraak
Volkomen handelen
Volkomen wijze van levensonderhoud
Volkomen toewijding
Volkomen aandacht
Volkomen concentratie/stilte
In navolging van Anagarika Govinda gebruik ik het woord 'volkomen' om het Pali sammā te vertalen. Ik vind het wat beter dan 'Juist'. Engelse vertalingen spreken meestal van Right en ook niet van Correct en die connotatie heeft 'juist' wel.
De gebruikelijke vertaling van de laatste stap is 'juiste/volkomen concentratie' maar dit kan het verkeerde beeld geven. Ajahn Brahmavamso, bijvoorbeeld, ontkent zelfs dat het om concentratie gaat. Het moet stilte zijn. Persoonlijk zou ik aandacht liever vertalen als 'eenpuntigheid'. In elk geval loont het de moeite er eens een boekje over te lezen. Misschien werk ik het zelf later nog uit.
Deze acht worden ook wel in drieën samengevat als een training in moraal, concentratie en inzicht of wijsheid. Ze hoeven niet op volgorde te worden behandeld. Ze versterken elkaar en kunnen dus goed tegelijk beoefend te worden. Toch heeft het zin om te beginnen met je leven moreel gezien op orde te hebben. Dit maakt het een stuk makkelijker om goed te oefenen met de rest. Het betekent dus ook dat mediteren alleen niet echt een boeddhistische methode is. Meditatie in deze zin is meer dan elke dag even een half uur uit de rat race stappen om een beetje bij te tanken en dan weer gewoon op de oude voet verder te gaan. Het is integraal onderdeel van het trainingsprogramma dat ook moreel hoogstaand leven en andere oefeningen omvat.
Alle acht onderdelen zijn weer opgesplitst in drie of meer subonderdelen. Ik zei het al, een geloof van lijstjes. Het aardige is dat de mens die zich richt op mildheid, wijsheid en compassie eigenlijk al automatisch op de goede weg komt. De Boeddha vertelde desgevraagd dat aanhangers van andere geloven (atheïsten had je toen denk ik niet) heel ver konden komen in hun spirituele ontwikkeling. Alleen de hoogste stadia en de uiteindelijke Verlichting daar moest je zijn leerling voor zijn.
Er is nog heel veel meer te vertellen maar nu ik de diagnose en de prognose en het recept voor de apotheek heb behandeld, is het voorlopig genoeg.
bronnen die ik schaamteloos gebruik heb:
Lecture on Happiness by The Venerable Ajahn (youtube) Jayasaro Bhikkhu
Vier edele waarheden, Wikipedia
