Mijn eerste indruk was dat het een beetje semantisch aandoet. Volgens mij zeg jij dat leegte blijvend is, ook al mag je leegte niet zien als iets. Leegte is ongeboren en vergaat ook niet. Volgens mij onderwijzen bepaalde scholen dat deze leegte de ongeboren essentie is van geest. Het doordringt alle levende wezens. Deze leegte mag je dan denk ik ook zien als het blijvende in een wezen, ofniet? Jij zegt dat het niet letterlijk een blijvend-iets is, oke, omdat 'iets' afbakening verondersteld/kenmerken, maar toch geef jij volgens mij wel aan ook dat leegte het blijvende, verwijlende aspect/essentie is in elk wezen.
Klopt. Het is semantisch, en in die zin is "de Boeddha onderwees dat er geen blijvend iets in een wezen te ontdekken is." semantisch juist en ben ik het er dus ook mee eens.
Waar ik het ook wel mee eens kan zijn is dat er in een wezen een blijvend "niets" te ontdekken is, dat leegte te ontdekken is, maar wat te ontdekken is is dan niet-zelf, leeg, geen zelf, geen iets. Klinkt semantisch, maar is erg belangrijk. Als er "iets" te ontdekken zou vallen, dan kloppen de Upanishads toch, dan is er toch een soort absoluut, blijvend Zelf, met hoofdletter dan, iets om aan vast te houden. Boeddha heeft dit zeker niet zo onderwezen. Vandaar dat het semantisch beter is over dat wat niet komt en niet gaat in negatieve termen te spreken: niet iets, geen zelf, niet dit, niet dat, niet niet dit, niet niet dat, ...
Ongeboren essentie heeft ook een negatie in zich. Maar essentie kan verkeerd geïnterpreteerd worden. Je zou kunnen zeggen dat de essentie (het meest essentiële) van een lichaam het hart is: geen kloppend hart, geen levend lichaam (hersenen zijn niet de essentie, je kan hersendood zijn en toch nog leven, als een plant weliswaar). Daarom gebruik ik zelf niet meer graag het woord essentie, omdat het kan verwijzen naar een essentieel iets: een kern.
Als essentie gebruikt wordt in de zin van "de essentie van verschillende juwelen is goud", dan kan ik er mij wel in vinden, dan wordt niet verwezen naar een kern, maar naar de substantie die blijft, terwijl hieruit verschillende (vormen) juwelen kunnen ontstaan. Een juweel is dan iets dat ontstaat uit het goud en ooit weer terugkeert tot het goud (en er eigenlijk nooit van weg is geweest), en dat goud is dan de essentie van elk juweel, niet van een specifiek juweel. Een juweel heeft dan geen blijvende kern, maar elk juweel heeft dan wel het goud als essentie. Die essentie bestaat dan niet in het juweel, maar het juweel bestaat dan uit die essentie. Goud is dan de vormeloze substantie, en het juweel is dan de vorm. Vandaar "vorm is niet anders dat leegte en leegte is niet anders dan vorm". Dit klinkt heel dom, raar en mysterieus, maar er zit een diepgaande eenvoud in.
De stromingen waarvan jij spreekt, hebben deze uitspraak "vorm is leegte en leegte is vorm" als uitgangspunt. Dus zij bedoelen echt niet dat er iets blijvend is terug te vinden in de geest. Zij bedoelen dat de geest leeg is (niet iets is) en dat elke vorm (elke gewaarwording, gevoel, gedachte) in die geest in essentie ook leeg is. Als de geest leeg is, dan is er geen mijn geest, of jouw geest, dan is geest onpersoonlijk, niet toe te eigenen, en is er dus geen essentie van mijn/jouw geest te ontdekken. Wat er te ontdekken valt is dan dat geest niet is wat ik ben, niet mijn is, dat de geest geen zelf heeft. Dat geest de essentie is van elk vorm, elke gedachte, elke waarneming, elk gevoel los van of het mijn of iemands anders is. Dat is hetzelfde dan zeggen als dat leegte de essentie is van elk vorm, elke gedachte, elke waarneming, elk gevoel los van of het mijn of iemands anders is. Geest is leegte, leegte is geest, gedachte/waarneming/gevoel is leegte, leegte is gedachte/waarneming/gevoel. Elke gedachte/waarneming/gevoel verwijst dus naar de leegte, maar leegte verwijst ook naar elke gedachte/waarneming/gevoel. Zoals elk geluid verwijst naar de stilte, maar stilte ook verwijst naar geluid (zonder stilte geen geluid, dankzij de stilte kan geluid ontstaan en weer vergaan).
Maar als dit letterlijk genomen wordt, dan wordt het intellectueel gefilosofeer, semantisch gezwans, het is dus niet letterlijk te nemen, zoals gedachten/gevoelens/waarnemingen ook niet letterlijk genomen moeten worden, wat van belang is, is te ontdekken waar ze naar verwijzen. En dit geldt ook voor woorden als ongeboren essentie, leegte, ...
En om toch nog op je vraag te antwoorden:
Deze leegte mag je dan denk ik ook zien als het blijvende in een wezen, ofniet?
Wat voor zin heeft het, het blijvende te zoeken in iets dat zelf niet blijft? Het is het wezen dat ontstaat en vergaat, hoe kan iets dat ontstaat en vergaat iets blijvends hebben? Het is beter het zoeken naar het blijvende los te laten, het onderscheid tussen wezen en niet wezen los te laten, het onderscheid tussen mijn wezen en jouw wezen los te laten, het onderscheid tussen leegte en vorm los te laten.
Van een wezen is er niets dat blijft. Het wezen ontstaat in die leegte en keert terug tot die leegte. Semantisch of niet, dit is iets anders als zeggen dat er een essentie is in een wezen, het wezen is zelf iets dat ontstaat en vergaat. Beter dan ons te richten op iets blijvende in dat wezen, is ons te richten op het blijvende waarin dat wezen en alle wezens ontstaan en weer vergaan.
Soms spreek je hier ook over als een achtergrond, toch, die er altijd is, en waarin alles wat geconditioneerd is ontstaat, even bestaan en weer verdwijnt. Die achtergrond is ook weer niet een iets, geen afgebakend en te kenmerken iets, maar het is wel iets wat blijvend is in elk wezen toch?
Beter dan een achtergrond in elk wezen te zoeken, is het om je te richten op die achtergrond waarin elk wezen ontstaat, even bestaat en weer verdwijnt.
Ik ben er nog altijd niet zeker van hoe de Boeddha dit allemaal bedoeld heeft.
Ik ook niet. Maar misschien is het niet de bedoeling dat we zeker proberen worden over wat de Boeddha bedoeld heeft, maar is het eerder de bedoeling dat we zelf proberen te ontdekken wat hij ontdekt heeft en geeft dit ons vanzelf stilaan meer zekerheid over wat hij bedoeld zal hebben. Een subtiel, maar wezenlijk verschil. En waarmee ik niet wil zeggen dat jij niet aan het ontdekken bent, ik breng het ontdekken gewoon even meer op de voorgrond, dat is alles.
Dorje.
