Volgens Nina van Gorkom hebben mensen gedurende de dag veel meer akusala, dwz niet-vaardige/immorele/onheilzame staten van bewustzijn, dan kusala staten, dwz morele/vaardige/heilzame staten. De lezing is dat onze geest eigenlijk constant bloot staat aan immorele/onheilzame mentale factoren zoals afkeer, gehechtheid, eigenwaan, agressie, vechtlust, jaloezie, verkeerde visies, starheid, loomheid, gebrek aan mindfulness, gebrek aan schaamte etc.
Ik ben dit wel met haar eens. Ik kan dit ook zien bij mezelf. Momenten van kusala zijn zeldzaam en momenten dat geest onder invloed staat van immorele/onheilzame mentale factoren zijn talrijk.
Het wordt zo verklaart dat vrijwel alle mensen in de loop van vele levens meer immoreel potentieel verzameld hebben dan moreel/heilzaam potentieel. Als een tuin waarin een paar mooi bloemen of planten met veel moeite moeten worden gecultiveerd maar waar onkruid moeiteloos opkomt.
De immorele zaden in de geest zijn bij vrijwel ieder gewoon mens overvloedig aanwezig. Ze rijpen wanneer de situatie daar naar is. Dit wordt niet bestuurt door een entiteit zelf ergens in het lijf of in de geest. Daar hamert van Gorkom voortdurend op. Dus je bepaalt niet zelf of afkeer opkomt of jaloezie of vriendelijkheid of mededogen. Het is een voorwaardelijk ontstaand gebeuren en hangt af van wat eerder verzameld is aan potentieel. Voorwaarden beslissen hierover. Als dit, dan dat. Niet een zelf beslist.
Dat er bij ons mensen zo'n groot potentieel aan immoraliteit zit, wil ook niet zeggen dat we een immoreel zelf hebben of zijn, of een zondig zelf zijn wat we overal mee naartoe nemen. Wat we wel meenemen is dat potentieel aan immoraliteit en een beperkt potentieel aan moraliteit. De tuin met zaden gaat overal met ons mee zeg maar.
Maar het is denk ook wel ieders ervaring dat er omgevingen, situaties, mensen zijn waardoor alsmaar bij jezelf het immorele/onheilzame potentieel wordt aangesproken. In die zin moedigde Boeddha ook aan zulke plaatsen, situaties en mensen te vermijden en situaties, omgevingen, mensen te ontmoeten die het goede in jezelf naar boven halen. Op die manier kun je de tuin wat schoner houden.
Tegelijkertijd wordt ook aangegeven dat het morele/goede/heilzame, het immorele/kwade/heilzame niet kan ontwortelen. Liefdevolle vriendelijkheid (metta), bijvoorbeeld, ontwortelt niet de neiging tot haat. Haat kan elk moment weer de kop opsteken. Mededogen ontwortelt niet de neiging tot wreedheid/vijandigheid. Het zijn dus niet echte antwoorden op zulke neigingen.
Ik denk ook dat dit goed de situatie weergeeft. Elk moment kunnen eerst liefdevolle mensen weer omslaan in meedogenloze monsters. Dit geeft ook aan, vind ik, hoe kwetsbaar moraliteit is als de zaden van immoraliteit nog altijd aanwezig zijn.
Van Gorkom geeft aan dat immorele neigingen alleen door wijsheid volledig kunnen worden ontworteld, of eigenlijk door het type en moment van bewustzijn dat Nibbana rechtstreeks ervaart (magga-ciita). Dit wordt gezien als een geleidelijk gebeuren. Het gebeurt meerdere keren en dat grijpt kennelijk steeds dieper in. In deze zin hamert boeddhisme meer op de bevrijdende kracht van wijsheid dan van liefdevolle vriendelijkheid (metta).
Zonder dat onderliggende neigingen worden ontmanteld, ben je eigenlijk constant aan het wieden in een tuin die echter vol blijft met onkruidzaden.
Zo schijnen er ook bestaansrijken te zijn waarin geen afkeer speelt maar als wezens weer terugvallen naar lagere rijken dan zal de nog altijd bestaande neiging tot afkeer weer aangesproken worden.
Het zien van immoraliteit bij onszelf of anderen hoeft ons niet droevig te maken of somber of te verlammen. Kennelijk is het de normale situatie van een mens, ook van onszelf. Dat betekent natuurlijk niet dat we er trots of tevreden mee moeten zijn maar het lijkt me belangrijk dat we niet meer dromerig zijn. Niet meer dromerig ten aanzien van ons eigen potentieel aan immoraliteit noch dat van anderen. Het is er gewoon en kennelijk kan alleen wijsheid dit afzwakken en volledig ontwortelen.
Het onderricht van de Boeddha gaat kennelijk zover dat in onszelf alle immorele/onheilzame neigingen met wortel en tak kunnen verdwijnen. Dit is dan dus niet een overwinning van het goede over het kwade, maar het is een overwinning van wijsheid over onwetendheid, van ware kennis over onjuiste kennis, van ontwaken over dromen.
groet,
