Sakkaya ditthi als Anusaya

[lang kwaat]

De Pali suttas beschrijven 7 anusaya, vaak vertaald als onderliggende neigingen. Het betreft de onderliggende neiging tot zintuiglijke begeerte; tot afkeer/afstoten; tot visies; tot twijfel/onzekerheid; eigenwaan/verbeelding, begeerte naar bestaan; en tot onwetendheid. Het edele achtvoudige Pad moet ontwikkeld worden om directe kennis van deze krijgen, voor het volledig begrijpen van ze, voor hun volkomen vernietiging en voor het afstand doen van ze. (SN45.175)

Het idee van de anusayas lijkt dat ze in het verleden zijn ingesleten, patronen, conditioneringen die getriggerd worden als iets gevoeld wordt. Aangename gevoelens triggeren zintuiglijke begeerte (kama raga anusaya). De neiging bestaat ze te verwelkomen, er in te verheugen als je ze ervaart.  Bij onaangename gevoelens ontstaat heel snel de neiging die juist niet te willen voelen, afkeer, weerzin er van . De teksten geven aan dat neutrale gevoelens, noch-aangenaam, noch-onaangenaam, triggeren de neiging om er totaal geen acht op te slaan, alsof het vanzelfsprekend is dat ze er zijn. Alsof het normaal is dat je geen pijn hebt bijvoorbeeld. Deze onachtzaamheid ten aanzien van neutrale gevoelens wordt in verband gebracht met de onderliggende neiging van onwetendheid.
Je vindt ze dan maar vanzelfsprekend.

Deze conditioneringen worden gezien als iets wat over vele vorige levens bij ons, verzameld is. Het is tanha, begeerte in een diepere vorm. Over vele levens is dit ingesleten, gevolgd, en zijn dit hele sterke neigingen geworden.

Wat is sakkaya ditthi in dit geval?

Sakkaya ditthi valt onder de onderliggende neiging tot het vormen van visies, maar dan specifiek identiteitsvisies. Gevoelens, waarnemingen, ervaringen triggeren ook constant de neiging om hierover intellectueel te gaan reflecteren in termen van Ik en mijn. De teksten beschrijven 20 hoofdsoorten maar ik denk dat het in wezen over alle identiteitsvisies gaat die je maar kunt bedenken.

De voornaamste identiteitsvisies hebben deze algemene vorm: 'Ik ben wat ik waarneem' (ik ben dit lichaam, ik ben emotie, Ik ben passie etc); 'Wat ik waarneem is van-mij (er zo over bespiegelen dat het mijn gevoel is, mijn pijn, emotie, opinie etc'); 'Ik ben juist niet wat ik waarneem, ik sta er los van. (Bijvoorbeeld: Ik ben de open ruimte/leegte waarin alles opkomt en ik vervolgens zaken waarneem'. MN2 bespreekt dit als de visie: 'met het zelf neem ik het niet-zelf waar'); 'Ik ben In wat ik waarneem' (vind ik een lastige).
Dit zijn de hoofdvormen in  MN44 besproken.

Hoewel dit wordt geleerd als de 20 hoofdvormen zou je ook kunnen denken aan identiteitsvisies als: 'Ik ben de wereld/kosmos, de wereld dat ben Ik' of "Ik ben Alles en Niets".

Het beginsel van sakkaya ditthi lijkt dat waarnemingen, gevoelens, waarnemen zelf, constant een proces van het intellectueel bespiegelen opwekken in termen van Ik en mijn.

Boeddha in de suttas lijkt te leren dat allereerst deze gewenning moet worden gezien en dan afstand van gedaan. Ik denk dat dit komt omdat we op die manier, met die manier van beschouwen, eigenlijk alleen maar diepere vormen van Ik en mijn maken (emotionele, en die via verbeelden en die van onwetendheid) alleen maar voeden en versterken.
We moeten als het ware met het denken over wat we ervaren niet meer olie op het vuur gooien en alleen maar meer lijden doen ontstaan.

Een voorbeeld: er ontstaat ergens behoorlijke pijn. Niet alleen ontstaat dan vaak automatisch ook afkeer van dat rot gevoel (patigha anusaya wordt getriggerd), maar ook een proces van bespiegelen over die pijn in termen van 'Ik ervaar die pijn en het is mijn pijn' start. Dat is sakkaya ditthi getriggerd. Dit is iets intellectueels, dus deze neiging ligt op vlak van ditthi, van visie, van gedachten, reflectie. Als je je intellectueel tot pijn verhoudt in termen van Ik en mijn, voegt dat lijden toe aan wat lijden is. "Waarom moet mij dit overkomen", "Dit heb ik toch niet verdiend", "Ik ben toch een goed mens". "Nou heb ik al weer pijn". Eigenlijk wordt de hele belevingswijze zo alleen maar meer beladen, en in termen van de Dhamma ook meer begoocheld.
Dus in de manier van bespiegelen wordt de last alleen maar vergroot. Dat lijkt datgene te zijn wat sakkaya ditthi veroorzaakt.

Het effect van het verdwijnen van sakkaya ditthi is dat dit extra lijden door intellectueel onjuist reflecteren over ervaringen, verdwijnt. Neem afwezigheid van pijn en aanwezigheid van neutraal gevoel. Zoiets is nooit vanzelfsprekend. Maar toch zijn we vaak verbaasd, aangedaan als gevoelens veranderen, pijnlijk worden bijvoorbeeld. En dat doet ons weer wanhopen, donker stemmen etc.
Dit betekent dat er een onrealistische zienwijze is ten aanzien van gevoelens. Ze worden kennelijk dan beleefd als 'mijn', alsof je aangename of neutrale gevoelens kan bezitten, of wat dan ook.
Het verdwijnen van sakkaya ditthi komt dus ook van een realistische kijk krijgen op alle waarnemingen en gevoelens. Niks kun je bezitten. Het wordt nooit echt van-mij. Eigenlijk zou het ons niet moeten verbazen dat gevoelens, waarnemingen constant veranderen. Dit is als het ware een belangrijke eerste stap op weg naar nuchterheid, realisme, afkoelen. Zo bescherm je jezelf want wat heb je er aan als je nog meer ellende toevoegt aan iets wat toch al onaangenaam is.

De teksten (SN22.89) willen ook duidelijk maken dat het afstand doen van onjuiste (brengen alleen maar meer ellende) manieren van intellectueel bespiegelen over ervaringen, de eerste cruciale stap is, maar er zijn ook diepere oorzaken van gehechtheid, binding die dan nog niet weg zijn.
Voorbeeld: als je niet meer intellectueel de emoties en het Ik en mijn maken rondom pijn voedt, moet je niet verwachten dat je het hele belevingswijze rondom die pijn nu totaal emotieloos is (vrij van alle afkeer en weerzin) en totaal vrij van de beleving "Ik ervaar die pijn en die is van mij". Dat blijft nog bestaan. Dit komt omdat er diepere oorzaken hiervoor bestaan dan sakkaya ditthi alleen (patigha anusaya, mana anusaya en avijja anusaya). Maar tenminste voedt je die niet meer met een verkeerde onrealistische manier van bespiegelen over ervaringen.

Een innig besef dat we niks kunnen vasthouden, geen enkel gevoel of waarneming die ontstaat, maakt realistischer, ontnuchtert en haalt een stuk verbijstering, wanhoop, duisternis bij ons weg.
Zeker als je beseft dat het beschermt tegen lijden en dat er wel degelijk iets kan worden gedaan om lijden niet nog erger te maken.
Niet al het lijden en gehechtheid lost meteen op maar een begin is gemaakt. Ik twijfel er niet aan dat dit heilzaam is. Het maakt je ook niet lam.

Het meest frappante is, vind ik, dat we toch ook allerlei 'goede' redenen vinden om te blijven lijden. Alsof we ook niet afstand willen doen van de (geestelijke) oorzaken.
Dat Boeddha hierin anders was, en zijn vizier alleen maar had op het ontmantelen van alle oorzaken van lijden, maakt hem uniek, vind ik.
Hij was kennelijk totaal niet bezig met overwegingen als: 'maar ik verlies mezelf nog', 'ik word onmenselijk', 'mensen zullen me niet meer herkennen en mogen', 'het is toch niet Gods bedoeling dat ik zo op de opheffing van lijden ben gericht, ik moet me toch geven aan de wereld', 'maar alles is toch normaal menselijk, dus waarom zou ik er afstand van doen', 'het is toch abnormaal en egoïstisch zo te leven en streven'.

Ik ben de Boeddha hiervoor meer en meer gaan prijzen want ik ben er ook van overtuigd dat deze weg ook heel direct het welzijn van anderen dient, en ook rijkdom blootlegt.

alle goeds

[lang kwaat]

(Voor wie dit leest. Laat je niet ontmoedigen door de Pali woorden die worden gebruikt).

Sakkaya ditthi is de eerste keten (sannojana) waar afstand van moet worden gedaan om bij Nibbana, bevrijding van hart en geest, te arriveren.

Sakkaya ditthis beschouw ik als visies van Ik en mijn die ontstaan als dit of dat wordt ervaren (zie vorige bericht). Manieren van  er op beschouwen. Er wordt iets gevoeld, waargenomen en eigenlijk meteen geeft die ervaring aanleiding tot beschouwingen in termen van 'Ik ervaar dit of dat of wat ik ervaar is van mij'. Ze kunnen er ook anders uitzien maar de algemene regel is: Ervaringen geven aanleiding tot het vormen van zelfbeelden, ideeën in termen van Ik en mijn, beschouwingen, identiteitsvisies.

De Boeddha lijkt deze gewoonte, deze neiging die tot gehechtheid en lijden leidt, te adresseren/genezen door te leren: beschouw alles wat ervaren wordt in de zes zintuiglijke domeinen zo: 'dit ben Ik niet, dit is niet van mij, dit is niet mijn zelf'. Dat herstelt de bovenstaande gewoonte. Een remedie.

-'Dit ben Ik niet'...Als gedachten verdwijnen, verdwijn je dan? Als pijn plaatsmaakt voor aangenaam gevoel, verdwijn je dan? Als je die pijn zou zijn, zou je dan niet moeten verdwijnen als pijn verdwijnt. Stel dat je blind wordt, en er is helemaal geen visueel bewustzijn meer, ben je nu verdwenen? Ben je het zien?

-'Dit is niet van-mij'...als iets van je is, dan moet je ook kunnen vasthouden toch? Maar kun je gezondheid vasthouden, jeugd, kracht, plezier, geluk, aangename gevoelens, visies, gedachten etc? Alles ontglipt ook weer want al die zaken ontstaan voorwaardelijk, bestaan voorwaardelijk en dat eindigt ook weer wanneer die condities veranderen. Het is zo bezien van een natuur die komt en gaat en dit is onmogelijk vast te houden. Al wil je dat nog zo graag. Tuurlijk betekent dit niet dat je dan maar je eigen en andermans welzijn uit het oog verliest en de handen in de lucht gooit van machteloosheid. Juist niet, maar het is een uitnodiging om af te koelen, nuchterder te worden, realistischer te worden. Nibbana is ultieme afkoeling. Uitdoving van de vuren, extinguishment.

-'Dit is niet mijn zelf'...Het idee van een Zelf wordt geassocieerd met zaken als: altijd gelukkig, eeuwig, met eigen kracht, in controle, inherent bestaand, onveranderlijk. Als er een zelf in controle is, dan moet het zeg maar mogelijk zijn om dingen volledig naar je wens te laten gaan, op lichamelijk en mentaal vlak. Als er een zelf in controle is, waarom ben je dan überhaupt ongelukkig, donker? Als het lichaam dan het zelf is, waarom verandert het dan zelfs al je dat niet wilt? De instructies in de suttas zijn:  'beschouw niks als mijn zelf. Noch formaties die verschijnen noch een leegte of openheid waarin formaties zouden verschijnen. Niks.

Boeddha's leraren zagen subtiele meditatieve vormloze staten (arupa jhana) aan voor het zelf. Eentje bereikte de sfeer van nietsheid. Hij zag het zo dat 'er is niets'...'dit is mijn ware zelf'. Een ander ging nog een stukje dieper en zag de sfeer van noch-waarneming, noch niet-waarneming  aan voor 'dit is mijn ware zelf'. Zij waren helemaal tevreden met hun ontdekking, met hun Dhamma, waarheid, zelf-kennis. Boeddha realiseerde die staten ook, maar hij realiseerde ook dat dit ook maar staten zijn. Ze komen en gaan. Hoe dan ook, Boeddhas instructie is om niks te beschouwen als 'mijn zelf'.

Er is binnen boeddhisme heel wat debat over wat dit allemaal moet betekenen, anatta, niet-zelf. Ik ben van mening dat Boeddha zijn leerlingen eerst leert om manieren van beschouwen te leren ontwikkelen, welbewust en actief, die niet bijdragen aan lijden, zoals de bovenstaande. Deze manieren van beschouwen vervangen de manieren van beschouwen die alleen maar lijden toevoegen aan wat toch al lijden is.

Dit is een eerste stap. Dit ligt op het niveau van beschouwen, visie, ditthi.
Uiteindelijk is het doel om elke conceptualisering van het ervarene overstijgen. Dus, stel dat er pijn is of een aangenaam gevoel, dan is er ook alleen dat, en niet welke voorstelling dan ook van Ik en mijn met betrekking tot die pijn en aangenaam gevoel. Niet 'Ik ervaar die pijn, niet mijn-pijn, niet afkeer van pijn'. Niet Ik ervaar aangenaam gevoel, niet voorkeur er bij, niet verheugenis, niet de voorstelling 'dat aangename gevoel is van-mij'.

Dus, uiteindelijk is het doel, mijn inziens, te evolueren naar een geest met een direct soort kennis waarin beschouwingen in termen van Ik en mijn afwezig zijn, emoties afwezig zijn, en ook voorstellingen afwezig zijn. Dit betekent ook dat er geen zelfkennis kan zijn. Want alle zelfkennis zit in de sfeer van beschouwen en verbeelden. Dit wil MN1 mijns inziens uitdrukken.

Maar als we niet eerst leren om op andere manier intellectueel te verhouden tot het ervarene, en al die emoties en die Ik en mijn gedachte rondom ervaringen, alleen maar weer lopen in te prenten, dieper en dieper, dan kun je wel nagaan dat je die cirkel nooit doorbreekt, die lijdenspiraal.

Sakkaya ditthi is 1 van de 10 ketens maar wel een hele voorname, en de eerste genoemd in de opsomming van ketens en onderliggende neigingen.

De manier waarop we over ervaringen beschouwen kan duidelijk het lijden nog erger maken, nietwaar? Ik geloof zelf dat iedereen dit wel ziet en begrijpt. Maar de instructies van de Boeddha vindt je niet in de wereld, bij je vrienden, ouders, school leraren. Het besef dat pijntjes wel weer verdwijnen, of dat gevoelens veranderen, stemmingen etc. dat is best wel normaal.
Maar de Boeddha brengt dit alles naar een ander niveau vindt ik.  Naar het niveau van identiteit: de zelfvisies en zelfbeleving en hoe dat het lijden ondersteunt. Maar ook hoe het daar oplost.

Boeddha lijkt te leren: pak dat niveau van reflecteren op ervaringen als eerste aan. Zorg dat je een manier eigen maakt die niet bijdraagt aan meer ellende. Koel af. Steek hier energie in want dit gaat niet vanzelf. Later komen de meer emotionele banden en diepere ketens wel aan bod.

Niet dat het allemaal een soort verplichte volgorde is hoor, zo bedoel ik het niet.

[lang kwaat]

Op een realistische intellectuele manier je verhouden tot het ervarene lijkt me het medicijn tegen sakkaya ditthis.

Over alles wat wordt ervaren leren reflecteren als: 'dit ben Ik niet, dit is niet van mij, dit is mijn zelf'.
Ik zie dit niet (meer) als een truc. De teksten leren ook dat dit geen truc is maar 'zoals het werkelijk is'.
Daar moeten we natuurlijk gevoel voor krijgen.
Waarom is het echt realistisch een bepaalde mentale of lichamelijke staat niet te beschouwen als 'dit ben Ik', of 'dit is van-mij' of dit is mijn zelf'
Dat moeten we allemaal zelf zien en gevoel voor krijgen. Dat kan niemand voor een ander doen.

Dit intellectueel realistisch gaan verhouden  tot het zintuiglijk ervarene wordt ook besproken in het licht van  anicca (tijdelijkheid), dukkha (onbetrouwbaarheid) en anatta (niet-zelf, niet onder controle).

Iets wat voorwaardelijk ontstaat en bestaat, zoals een emotie, gevoel, gedachte, een verlangen, een waarneming, tijdelijke mentale staten, hoe kan daarvoor gelden 'Dit ben Ik?' Hoe kan gelden 'dit is van-mij, dit is mijn zelf'? Hoe kun je er eigenlijk zelfs maar van verwachten dat het blijvend is, duurzaam, stabiel, constant? Toch, het is zo gewoontevol om duurzaamheid te verwachten van gevoelens, mentale staten, gezondheid etc. Toch ben je ontdaan als er iets verandert, nietwaar?, en toch wil je zaken vasthouden en bevriezen die je bevallen.  Het is natuurlijk ook allemaal heel menselijk maar het draagt zeker niet bij aan de beëindiging van lijden. Het is gewoon niet realistisch.

Natuurlijk is dit karakter van anders worden, van veranderlijkheid, van niet duurzaamheid ergens ook onbevredigend. Als het verandert van pijn naar plezier is dat welkom maar ook dat verandert weer naar pijn. Als het verandert van ongezond naar gezond is het fijn maar ook dat wordt nooit stabiel. In deze zin adviseren leraren ook dat onze beoefening zonder hoop en vrees moet zijn. Niet hopend dat alle ellende ons nu bespaard blijft want zo werkt het niet. Niet vrezend dat ellende op ons Pad komt. Wat dat zal het doen.

Over het niet stabiele karakter van alles wat voorwaardelijk ontstaat en bestaat, sprak Boeddha volgens de Pali teksten ook als 'onbetrouwbaar'. En welk mens/wezen heeft niet een hartenwens naar wat echt betrouwbaar is, veilig, een ware toevlucht?
De kern: niks van het geconditioneerde kan hieraan beantwoorden. Dit betekent natuurlijk niet dat je niet meer naar een dokter gaat, niet onheilzame zaken afstand van doet etc. Maar het betekent dat je meer realistisch wordt. Je kan wel als een dolle je heil zoeken in iets of iemand dat/die zelf ook instabiel is, anders wordt, eindigt, maar iedereen kan wel nagaan dat dit niet gaat werken. Je wordt daar alleen maar erg afhankelijk natuurlijk. Dat maakt je alleen maar onzekerder en kwetsbaar.

Zijn we dan kansloos, reddeloos verloren? Ik geloof van niet. Boeddha onderwijst het Pad naar het ongeconditioneerde (Asankhata, SN43). Zoals ik het zie is Boeddha's boodschap dat een hartenwens naar het waarachtige, betrouwbare legitiem is. Maar die hartenwens naar het betrouwbare, het waarachtige, het niet-desintegrerende kan alleen in vervulling gaan als we langzaam maar zeker al dat angstvallig en hunkerend zoeken naar heil en bescherming in wat van nature tijdelijk is, anders wordend, eindigend (Sankhata), verzwakken en helemaal opgeven. Het kan de hartenwens niet vervullen. Dus, de hartenwens gaat in vervulling als we gehechtheid helemaal tot een einde brengen.

Een belangrijke eerste stap is dat we ons intellectueel realistischer gaan verhouden tot alles wat voorwaardelijk ontstaan. Daar minder op gaan leunen en van verwachten. Ook al verhouden we ons dan nog altijd emotioneel tot ervaringen en via voorstellen en verbeelden van een Ik en mijn, en is onze belevingswijze niet afgekoeld, nog altijd wel aangedaan, het is een belangrijkste eerste stap op weg naar realistischer worden, afkoelen en die diepere manieren van hechten worden tenminste niet meer intellectueel gevoed/versterkt. Zoiets maak ik op uit de suttas.

Er zijn allerlei ideeën over hoe dan zoiets als sakkaya ditthi tot een einde komt. Moet je dan een soort doorbraak maken, een spirituele ervaring, het absolute zien? De lijnen in de suttas zijn divers vind ik. Maar een lijn is dat het hele Pad zich ontvouwt als je maar aandacht blijft hebben voor het vergankelijke, tijdelijk, niet duurzame karakter van alles wat je via ogen, oren, neus, tong, lichaam en via het mentale bewustzijn waarneemt, voelt en kent, van die bewustzijnsmomenten zelf, en ook van alle intenties, begeerten en verlangens die zulke momenten kunnen opwekken. Er wordt wel beschreven in een sutta hoe ook de visie van een zelf zo zal verdwijnen. (zie SN35.166, SN35.167, zie ook SN22.89)

Dit is ook de smetteloze visie van het Dhamma-oog dat opent: alles wat ontstaat, zal ook weer eindigen. (AN3.94)

[lang kwaat]

Het verdwijnen van identiteitsvisies betekent volgens mij ook het verdwijnen van alle identiteitsvisies. Of je nu over ervaringen reflecteert op een manier: dit ben Ik, dit is van mij, dit is mijn-zelf, of op een manier: 'Ik ben dat niet want Ik ben dat wat er los van staat". Of dat je identiteitsvisie is: Ik ben de wereld, de wereld dat ben Ik...of "Ik ben alles en niets"...of 'Ik ben tegelijkertijd dat wat ontstaat en dat wat niet ontstaat'...welke dan ook...er is volgens mij geen juiste identiteitsvisie. Alle leiden tot lijden. Volgens mij zag de Boeddha alle identiteitsvisies als uitdrukkingen van begeerte en onwetendheid, gehechtheid.

Het verdwijnen van identiteitsvisies betekent volgens mij dat dit hele gedoe rondom identiteit--- wie/wat ben Ik--- geen thema meer is in je leven. Niet omdat je een of ander antwoord hebt gevonden dat deze vraag definitief heeft opgelost, maar omdat je ziet dat welk antwoord ook, dat zal niet bijdragen aan het beëindigen van lijden. Het is alleen maar conceptuele kennis, ideeën, verbeelding, maar zoiets als directe kennis van een zelf is onmogelijk. Er is volgens mij niet zoiets als een zelfbeeld en zelfkennis dat niet in de sfeer zit van of intellect of verbeelding.

Als alles wordt gezien zoals het werkelijk is, verliest zelf-kennis elke grond, want het lichamelijke wordt dan gekend als het lichamelijke, gevoel als gevoel, waarneming als waarneming, wil als wil, bewustzijn als bewustzijn, gedachte als gedachte, Nibbana als Nibbana, dharmakaya als dharmakaya, de elementen als de elementen,  etc. Dus de Dhamma leidt tot directe kennis en daarin kan geen plaats zijn voor zelfkennis. 

Mijns inziens is dit het Pad dat de Boeddha ging en wordt beschreven in de Pali suttas. Het gaat niet om ontdekken wat het zelf is of ware zelf maar ontwaken komt van alles zien/kennen zoals het ook werkelijk is. Het einde van onwetendheid komt niet van een soort definitief antwoord, maar van het daadwerkelijk verdwijnen van al die factoren waardoor zaken niet direct maar door een bril, vertekend, worden gekend. Directe kennis ondersteunt gewoonweg geen enkele identiteitsvisie of zelfkennis. Dat kan alleen bestaan dankzij een bril.

Ook in later boeddhisme is het beslist niet de bedoeling om wat dan ook te zien als jezelf, als dit ben Ik, dit is mijn zelf. Als je de ongeboren dharmakaya zou kennen als 'dit ben Ik, dit is van mij, dit is mijn zelf', dan heb je zeker de eerste keten, sakkaya ditthi nog niet doorbroken. MN2 beschrijft de Dharma ook niet als een zoektocht naar je ware identiteit, maar de focus moet altijd zijn: wat is lijden, wat is de oorzaak, wat is de beëindiging, wat is de weg. Ook het onderricht over de natuur van geest, wat mij erg aanspreekt, is niet echt een onderzoek naar je ware identiteit, maar eerder een middel om meer gevoel te krijgen voor het lege, egoloze en onverdeelde aspect van geest. Maar zou je dat weer gaan beschouwen als 'Dit ben Ik, dit is mijn zelf' dan ben je weer in de macht van sakkaya ditthi. Het is, zo bezien, eigenlijk heel risicovol om op een spirituele zoektocht te zijn naar je ware identiteit of zelf. Het zal onvermijdelijk de neigingen triggeren die je eigenlijk moet loslaten en ontmantelen.

In boeddhisme is het doel niet bereikt als je een bepaalde antwoord op zak hebt op de vraag 'Wie/wat ben Ik' maar als je zo'n ontwikkeling hebt doorgemaakt dat alles direct wordt gekend, onvertekend. Niet meer door een bril. Als alles wat vertekend weg is, is dat bevrijding. Een bevrijde heeft niet de waarheid in pacht (geen gehechtheid meer) maar in de afwezigheid van alle vertekening komt waarheid spontaan tot expressie, uitdrukkend zoals het werkelijk is. Alle kennis en visie, al het inzicht heeft in boeddhisme alleen maar tot doel dat elke vorm van hechten verdwijnt. Voor het welzijn van jezelf en anderen.

[lang kwaat]

De structuur in de suttas is dat bevrijding komt van directe kennis en alles moet volledig begrepen worden. Voorbeeld: als begrepen wordt dat alles wat zintuiglijk kan waargenomen, tijdelijk is, vergankelijk, niet onder controle, dan zwakt de obsessie er mee af. De geest wordt passielozer. Als alle driftigheid weg is, komt kennis van bevrijding op.

De Boeddha is denk ik anders dan andere leraren omdat ie eigenlijk niet doet wat vrijwel iedereen doet, namelijk: Als je iets kent dan kun je dat: Claimen te zijn; claimen er IN te zijn;  claimen er los van te zijn; of claimen dat het van-jou is; of het bevestigen te bestaan en er in verheugen. Maar precies dat doet een Boeddha niet. (MN49)

Elke uitspraak in de vorm van ...Ik ben dit of dat...legt een claim, nietwaar? Dat claimen mag je denk ik zien als teken van gehechtheid op het vlak van visie. Hier is nog begeerte werkzaam en onwetendheid.

Dus de neiging zit heel erg diep om altijd maar weer een claim te leggen. "Ik ben God, Ik ben Niets, Ik ben Alles en Niets, Ik ben dit lichaam, Ik ben bewustzijn, Ik ben de leegte waarin alles ontstaat en verdwijnt, Ik ben het geborenen en het ongeborene, Ik ben totale Openheid..."
De spirituele literatuur staat vol met zulke claims. Mensen die Het antwoord weten. Ik meen te zien dat dit niet de weg is die Boeddha ging en wijst.

Identiteit Claims zijn uitdrukkingen van begeerte en begoocheling. In de vormen boven beschreven zijn het sakkaya ditthis. Ze vertegenwoordigen de eerste keten of neiging waarvan we afstand moeten doen om in de stroom te stappen die naar Nibbana voert.

[lang kwaat]

Voor zover ik weet komen identiteit-claims niet voor in de Pali suttas. Suttas waarin de geportretteerde Boeddha zegt: "Ik ben dit of dat".

Zoals ik het begrijp zag de Boeddha het meer zo dat identiteit iets is wat je verkrijgt door hechten. Door IK en mijn maken.
Bijvoorbeeld als er sterke wil is, en je identificeert je daarmee, dan kun je zeggen "'Ik heb een sterke wil" of "Ik ben iemand met een sterke wil".
Of als je je identificeert met denken, uitvogelen, reflecteren dan kun je zeggen; "Ik ben een intellectueel", "Ik ben een denker".
Of als je je identificeert met bepaalde mentale sentimentele gevoelens (bij muziek, poëzie, gevoelig voor sfeer) dan kun je zeggen: "Ik ben een gevoelsmens".
Etc.

Zo kun je jezelf en anderen af-meten, als het ware.

Maar zonder Ik en mijn maken, zonder hechten, bestaat zoiets natuurlijk niet.

In de suttas wordt hierover ook wel gesproken als 'meten'. Hebzucht, haat en begoocheling leiden tot Ik en mijn maken.
Deze drie wortels worden besproken als de makers van meting (MN43). Zonder die makers van meting, en dus zonder metingen, wordt de geest besproken als on-metelijk.
Zo wordt ook de Tathagata en de arahant besproken, als on-metelijk. Je kunt ze niet vastpinnen als hier of daar, als het lichaam, als gevoel, als bewustzijn, gedachten etc. Want als daar geen identificatie meer mee bestaat en niet wordt beleefd als van-mij.

Identiteit is in deze zin niet iets wat vastligt maar ook vloeiend is, en eerder iets wat je verkrijgt. Iets wat als construct ook voorwaardelijk ontstaat.
Je kunt je identificeren met het lichamelijke, het emotionele, het gevoelsmatige, het intellectuele, het kennende, het lege en opene.
Dat zijn vormen van hechten. Dit komt alleen voor in een geest waarin nog hebzucht, haat en begoocheling actief is.

Onmetelijk kun je begrijpen in de zin van qua ruimte onbegrensd, maar ik denk dat het vooral bedoeld wordt in de zin van ongrijpbaar.

De suttas geven ook aan dat ALS  er helemaal geen Ik en mijn maken meer is, dan kan Mara deze persoon zelfs niet meer vinden.
Mara kan alleen vat hebben op een persoon, op lichaam/geest/hart, dat nog onder invloed staat van hebzucht, haat en begoocheling. Die als het ware nog te meten is, te identificeren.
Maar op het on-metelijke, het ongrijpbare (vrij van hebzucht, haat en begoocheling) daar krijgt Mara geen vat op.

Een Boeddha die dit of dat claimt als diens ware identiteit, komt volgens mij niet voor in de suttas, ook niet; "Dit onmetelijke dat ben Ik, Ik ben dit onmetelijke".

[lang kwaat]

De Pali suttas beschrijven het zuiveren van hart en geest vooral als een geleidelijke zaak, zoals je ook eerst grof vuil weghaalt als je goud zuivert, dan middelmatige vervuilingen en dan pas de fijne. Alles in 1 keer lukt niet. Zuivering van hart en geest kan wel heel snel gaan maar over het algemeen wordt dan aangenomen dat iemand al een stevige basis had gelegd op het Pad, in dit of vorige levens.

Zoals ik het zie, zag de geportretteerde Boeddha de driften, de hartstocht in ons als de meest fundamentele oorzaak van lijden. Niet omdat het ziekte veroorzaakt, pijn, dood, aftakeling, maar het houdt een lijdenspiraal in stand. Ten eerste omdat een hartstochtelijke reactie (voorkeur, afkeer) op het ervarene alleen mentale aangedaanheid toevoegt, en ook omdat die hartstocht ook weer het al aanwezig reservoir van hartstocht aanvult, nog sterker maakt. Hierdoor zal het nog moeilijker worden uit de greep van die reactiviteit te geraken. Bovendien, deze hartstocht (is denk ik een soort potentiële energievoorraad) wordt ook weer een basis voor een nieuw moment van bewustzijn na de dood. Het maakt geen einde aan wedergeboorte.

Er is niet veel nodig, toch, om aangedaan te raken?  Waarnemingen, gevoelens, het gekende brengt snel iets in beweging in ons, een stroom van hartstocht. Dat beslissen we niet zelf.
Ik denk dat je wel kunt zeggen dat als sakkaya ditthi weg is als neiging, dan wordt die hartstocht tenminste niet meer intellectueel gevoed. Er ontstaat nog wel hartstocht maar dit wordt opgemerkt en leidt niet meer tot vormen van denken, beschouwen, reflecteren, die alleen maar die ontstane hartstocht alleen maar doen groeien. Geen olie op vuur.

Ik zie het als heel menselijk om op een beklagenswaardige manier te beschouwen over je eigen ervaringen, een verontwaardigde manier, een verbijsterende, een paniekerige of angstige, een afkerige manier, of juist een verwelkomende manier, een verheugende manier. Het kan ook zijn dat je over ervaringen beschouwt op een manier dat je ze ziet als straf of als beloning.
Zulke manieren van beschouwen zijn als het ware olie op het vuur. Dat gaat niet richting afkoelen maar zaken ontvlammen nog meer.
Het helpt niet het lijden verzachten, verlichten maar maakt het erger.

Wanneer je inziet dat je met manieren van beschouwen olie op het vuur kan gooien, en dat je kunt trainen om dit te veranderen en meer af te koelen, betekent dit niet meteen dat er nu helemaal geen hartstocht meer opkomt, geen emoties, geen afkeer, geen voorkeur, geen voorstellen en verbeelden, maar tenminste voedt je dat niet meer intellectueel. Je aandacht er voor wordt nu wijzer. Je gaat dan echt meer voor je eigen (en andermans) welzijn zorgen.

Er is dus geen sprake van totale onthechting als sakkaya ditthis weg zijn, maar er wordt een begin gemaakt met afkoelen, nuchter worden, de weg naar Vrede wordt ingezet.

Zoals ik het zie was de geportretteerde Boeddha nooit bezig met wat menselijk is. Tuurlijk is het menselijk om op een beklagenswaardige manier te reflecteren op wat je ervaart, bijvoorbeeld, maar is dat zo belangrijk dat je er dan geen afstand van moet doen? Daar was de geportretteerde Boeddha heel radicaal in volgens mij...Nee. Niks is zo belangrijk dat je de oorzaak van lijden niet wegneemt. Vijandigheid, haat, extreme lust, eigenwaan, jaloezie, onzekerheid, het is allemaal heel menselijk, nou en, is het dan heilzaam en moet je dat dan maar eren?

Ik heb er best wel lang mee overhoop gelegen. Best wel raar eigenlijk. Maar boeddhisme vergt wat dit betreft echt wel dat je je verantwoordelijk gaat voelen voor je eigen en andermans welzijn.
Wees een eiland voor jezelf, zegt een sutta, een licht voor jezelf.

Nibbana schijnt in Pali etymologisch te verwijzen naar uitblussing, uitdoven. Het uitdoven van de vuren in ons, afkoelen. Niet opdrogen maar afkoelen. Opdrogen betekent naar mijn smaak dat je ook helemaal niet meer begeesterd bent, geïnspireerd tot waarheid. Dat is niet de bedoeling vind ik. Afkoelen is de weg naar vrede inzetten.

In de manier van beschouwen over ervaringen, op het intellectuele vlak, zijn sakkaya ditthis als olie op het vuur. En manieren van beschouwingen in de vorm van 'dit ben Ik niet, dit is niet van mij, dit is niet mijn zelf' en in de vorm dat (aangename, onaangename en neutrale) ervaringen tijdelijk zijn, dat elke geconstrueerde staat ook weer desintegreert, dat het niet onder controle is, dat ze leeg zijn, hol, niet substantieel (als een regenboog of luchtspiegeling), onbetrouwbaar omdat alles toch weer eindigt, koelt af. Hiervoor moeten we onszelf inspannen. Niemand kan dit werk voor ons doen. De sutta spreken hierover als; Of we doen de boel nog meer ontsteken, ontvlammen of we gaan richting afkoelen.

Maar het is volgens mij wel belangrijk om te beseffen dat dit een start is en dat je niet al moet verwachten dat je emotioneel nooit meer aangedaan bent, dat je niet meer driftig bent of onrustig.
Dat zijn zaken die verdwijnen als we op dit Pad doorzetten, belichten de suttas.

[lang kwaat]

Misschien wel één van de belangrijkste stappen, en niet eens zo vanzelfsprekend, is de beslissing nemen om echt voor je eigen welzijn te zorgen. Een eiland van jezelf maken.

De suttas leren dat de beste leerling gericht is op zijn eigen en andermans welzijn. Maar voor je eigen welzijn zorgen wordt niet gezien als iets egoïstisch. Dat is iets lastigs want dat zit wel erg in onze cultuur en dus in ons. Het is meer dat je je eigen rommelkamer opruimt, afstand doet van je bagage, en die dus ook niet doorgeeft aan anderen, wat vaak gebeurt in gezinssituaties, bijvoorbeeld. Iemand als Dilgo Khyentse Rinpoche leert wel dat we bij onszelf moeten beginnen en ook niet betrokken moeten raken in wanhopige pogingen anderen spiritueel bij te willen staan. De blinde kan de blinde niet leiden.

Voor je eigen welzijn zorgen klinkt zo vanzelfsprekend, maar ik heb gemerkt dat het dat beslist niet is. Het is juist verbazingwekkend, vind ik, wat je allemaal wel niet doet en indruist tegen je welzijn. En dat nog rechtvaardigt ook. Bijvoorbeeld je razernij, boosheid, irritatie, onvrede, woede, ergernis toch ziet als terecht, rechtvaardig, juist. Niet als onheilzaam.
Of jezelf het onheilzame 'gunt'. Zoals sterke zintuiglijke verlangens die je dan toch maar gehoorzaamt, want je gunt dat jezelf. Hoe vaak 'gun' jezelf wel niet het ongezonde in lichaam en geest?
Of toch maar even je gewetensfunctie uitschakelen. Best weten dat je iets doet wat niet deugt, maar toch maar doen om die en die reden. Of allerlei heftige emotionele toestanden kwalificeren als menselijk en op die manier ook geen afstand van doen. Of de oorzaak bij anderen neerleggen, en dus niet methoden ontwikkelen waardoor je niet zo aangedaan en opgefokt raakt.

Sakkkaya ditthis zijn allerlei identiteitsvisies die ook niet bijdragen aan het afstand doen van het onheilzame. Als je (bijvoorbeeld) over driftigheid in jezelf nadenkt in termen van: 'Dit ben Ik nou eenmaal' of 'dit is van mij'...dan maak je dat heel persoonlijk en belangrijk natuurlijk. Dat gaat niet op weg naar afkoelen, naar vrede en onthechting, Nibbana. Of als je over nadenkt in termen van 'die driftigheid is helemaal terecht...en is mijn menselijkheid'...dan ook niet natuurlijk. Eigenlijk alles waarover je reflecteert in termen van Ik en mijn wordt heel persoonlijk, lijkt me. Dat koester je en daar doe je niet zomaar afstand van.

Maar wat verandert er dan werkelijk als je bijvoorbeeld, stel, al die driftigheid in jezelf zou verliezen? Het gretige, het obsessieve? Verlies je dan echt wel jezelf? Verlies je nou werkelijk iets wat essentieel is? Als je nou niet driftig bent, ben je dan niet jezelf? Als je niet driftig bent kun je dan niet problemen oplossen, kun je niet meer overleven?

Nibbana, de uitdoving van de innerlijke vuren, wordt in deze zin ook besproken als vrijheid. De geest wordt meestal geregeerd door krachtige neigingen, conditioneringen, en ons denken, spreken en doen volgt ze. Dat is dan onvrij. Maar als het dwangmatige weg is, stopt dit. Nibbana staat in deze zin niet alleen voor vrede, koelte, maar ook voor vrijheid en soepelheid van geest.

De in de suttas geportretteerde Boeddha had twee leraren die naar mijn smaak ook nog altijd niet sakkaya ditthi hadden verbroken. Want zij zagen bepaalde verstilde subtiele tijdelijke vormloze staten (arupa jhanas) aan voor : 'Dit ben Ik, dit is mijn zelf'. Zij zagen dat als de hoogste zuiverheid, waarheid, het ultieme. Maar de Boeddha was er niet tevreden mee.

Wat dan ook niet zien als: 'dit ben Ik, dit is mijn zelf, dit is van mij', werd één van Boeddha's belangrijkste instructies om nergens vast te komen zitten, om voorbij te gaan aan,
om alle gehechtheid te verbreken, afstand te doen van alle identiteitsvisies, het overstijgen van alles waar je dan ook maar belandt.
Het is heel goed mogelijk dat identiteitsvisies verschuiven. Eerst identificeer je met de formaties in de geest, dan met de leegte en openheid. Of hoe de doelpalen dan ook verschuiven qua identiteitsvisie. Maar dit is allemaal nog sakkaya ditthi, de keten van identiteitsvisies koesteren. De eerste keten waarvan afstand moet worden gedaan op het Pad naar verkoeling, vrede, vrijheid.

[lang kwaat]

De toegang tot het Pad beschrijven de suttas vooral als een innig besef van vergankelijkheid, van het anders worden, het niet duurzame karakter (anicca) van alles wat we zintuiglijk ervaren.

Zowel de vertrouwen volgeling (saddhanusarin) als ook de volgeling die de leer accepteert op basis van eigen onderzoek (dhammanusarin) zijn zeer bewust van het niet duurzame karakter. Lichamelijkheid, gevoelens, emoties, mentale staten, waarnemingen, neigingen, gedachten, het komt en gaat, het wordt anders. Het kan niet worden bevroren, gehandhaafd naar je wens.
De ervaringen ontstaan voorwaardelijk en alles wat zo bestaat, wordt anders en eindigt ook weer.

Het is ook het niet duurzame karakter van zintuiglijke ervaringen en mentale staten dat het inzicht in anatta, in niet-zelf voedt en krachtig maakt. De suttas gebruiken hierbij ook de redenering dat als je bijvoorbeeld het lichaam bent, stel, waarom kun je het dan niet naar wens krijgen zoals je wilt? Als je er geen directe controle over hebt, en het eigenlijk gewoon zijn eigen wetten en condities gehoorzaamt, hoe kun je dat dan zijn?

In een commentarieel werk dat onderdeel is van de Pali Canon (Patisambhidamagga) wordt echter ook geleerd dat mensen verschillen in spirituele vermogens hebben (van wijsheid, vertrouwen, concentratie) en hierdoor ligt het accent soms wat anders. De ene heeft van nature meer gevoel voor het niet duurzame karakter (anicca), de ander voor het onbevredigende en onbetrouwbare aspect (dukkha) van alles wat niet vastgehouden kan worden en komt en gaat, en weer een ander heeft van nature meer gevoel voor het niet-zelf karakter (anatta) van wat zintuiglijk wordt waargenomen. Mensen die van nature meer neigen naar anatta-contemplatie hebben het vermogen tot wijsheid sterker ontwikkeld, wordt gezegd. Dukkha- contemplatie wordt in verband gebracht met een relatief sterker vermogen tot vertrouwen. Het anicca kenmerk is iets waar mensen met een sterk concentratie vermogen van nature veel gevoel voor hebben.

Hoewel er zo individueel accent verschillen kunnen bestaan tussen beoefenaars, hangt het ook allemaal met elkaar samen. Je kunt niet gevoel hebben voor het anatta kenmerk zonder ook gevoel te hebben voor het anicca kenmerk etc. De suttas beschrijven wel dat vanuit de contemplatie op het niet duurzame karakter van lichamelijkheid, gevoelens, betekenissen, waarnemingen, emoties, mentale staten etc. het Ik en mijn maken eerst intellectueel wegslijt, dan emotioneel en dan existentieel (het sterke gevoel "Ik ben"). 

Als er helemaal geen twijfel meer is over wat heilzaam en onheilzaam is, Pad en niet-Pad, Over Boeddha, Dhamma en Sanga, en van gehechtheid aan rituelen en regels geen bevrijding wordt verwacht, en de werking van sakkaya ditthis afwezig is, dan is de vrucht van sotapanna, stroom-intreder gerealiseerd. Op dit moment is ook de invloed of kracht van hebzucht, haat en begoocheling op het functioneren flink gereduceerd. Dus al die drie onheilzame wortels (lobha, dosa, moha) zijn dan afgezwakt. Ze zullen nooit afzwakken als we ze blijven volgen en voeden en niet consequent afstand van doen, loslaten, opgeven, bevrijden.

Ik heb zelf het gevoel dat sakkaya ditthi, het ontwikkelen en vastgrijpen van identiteitsvisies in relatie tot ervaringen, in al zijn vormen, alleen echt totaal kan verdwijnen (en dus niet verschuiven van hier naar daar) vanuit het inzicht, het levende besef, dat al die identiteitsvisies alleen maar kunnen bestaan door zaken niet te zien zoals ze zijn. Een aangenaam lichamelijk gevoel niet kennen als aangenaam lichamelijk gevoel maar als Ik en mijn, dat is niet dat gevoel zien zoals het werkelijk is. En waar de doelpalen van Ik en mijn dan ook naar verschuiven, van gevoel naar emoties, van emoties naar bewustzijn, van bewustzijn naar leegte, van leegte naar niets, wat dan ook, dat is blijft dezelfde leiband van sakkaya ditthi, dezelfde keten die je dan beheerst.
Het is hetzelfde automatisme. Zaken niet zien zoals ze werkelijk zijn.

Het denken in termen van Ik en mijn, het zo opvatten, het leven met zulke opvattingen, welke identiteitsvisies dan ook, dat trekt alles altijd in een sfeer van vertekening. Dat komt nooit uit de sfeer van begoocheling en lijden. Er is geen juiste identiteitsvisie volgens mij want alle berusten op voorstellen en verbeelden en wortelen in begeerte, in gehechtheid.

Het kan ook zijn dat identiteitsvisies pas volledig verdwijnen als we directe kennis hebben van Nibbana. Maar ik zie dit niet in de suttas. SN35.166 leert dat sakkaya ditthi eindigt vanuit een innig besef van vergankelijkheid, het niet duurzame karakter van verschijnselen en staten. SN41.3 beschrijft dat sakkaya ditthi eindigt als niet langer het lichamelijke, gevoelens, emoties etc worden beschouwd als zelf, als in zelf, als zelf daarin, en als mijn.

Door een combinatie van kalmte en inzicht wordt er afstand van gedaan (MN64)

SN22.99 geeft wel een heel mooi beeld. Als er nog identiteitsvisies spelen dan functioneert de geest als een hond die aan een paal vastzit en er steeds rondjes om blijft lopen.
Zo werkt sakkaya ditthi'. We draaien rondom wat ervaren wordt met een constant besef van dit ben Ik, dit is van mij, dit is mijn zelf. Het draait altijd uit op een identiteitsvisie. Maar in de Dhamma draait het juist daar niet om, maar om de beëindiging van lijden door alles volledig te begrijpen of zien zoals het werkelijk is. Onvertekend. Sakkaya ditthi is een hele sterke leiband zeg maar die alles vertekent.

[lang kwaat]

In de suttas (bijv. MN2) kun je zien dat het belangrijk is te zien/erkennen dat je in de praktijk op een wijze manier aandacht kan geven aan iets, en op een onwijze manier.

Op een wijze manier (yoniso manasikara) is op een manier die de wind en het vuur in jezelf (en anderen) niet doet oplaaien en de reeds opgelaaide wind en vuur niet doet groeien. Zonder dit verschil te kennen en zonder dit toe te passen, is er geen einde aan de bezoedelingen en lijdenspiraal, zeggen vele suttas. Want als je alsmaar toch rechtvaardigingen vindt voor de gretigheid in jezelf, het obsessieve, het dwangmatige, het passievolle,  dan bekrachtig je dat ook alleen maar. En is dat nou werkelijk iets voordeligs? Iets heilzaams?

Boeddha zag dit niet zozeer als een morele zaak, maar als een zaak van welzijn. Hoe meer je toegeeft aan de wind en het vuur van wellust, haat, begoocheling hoe meer je jezelf vergiftigd. Als het meer en meer vervuilen van je huis.

Vuren van haat, hebzucht en begoocheling, branden, en in brand staan is aangedaan zijn, geagiteerd. Vuur tast aan. Het vreet weg, het verteert. Het verteert je gezondheid, je welzijn.
Nibbana verwijst naar het definitief einde van de vuren, naar koelte en ook naar ieders (ingeboren) rijkdom en gezondheid.

Wat je in vuur en vlam zet, wordt in de suttas nooit gezien als inspiratie, als iets moois, heilzaams en nobels. Hartstocht verwijst naar de gretigheid, de dwangmatigheid, de obsessiviteit,
het innerlijk gevoel van moeten, het neigende, de drang, de drift in ons. Dat zijn allemaal manieren om te praten over iets wat ons in de greep heeft. Over onvrijheid, ketening.
Nibbana verwijst naar het ontbreken er van, naar vrijheid.

Hitler vind ik een extreem voorbeeld van hoe iemand iedereen in vuur en vlam kan zetten. Wat een vuur heeft die man ontketent. Wat een hellewereld. Hartstocht verblind en maakt mensen bereid te doden en de ergste dingen te doen.

De inspanning om de geest te bewaken wat wind en vuur aangaat, en afstand te doen van alles wat lichaam en geest opstookt en nog meer doet ontvlammen, is ook de factor 'juiste inspanning' van het achtvoudige pad. Dit valt ook onder het 'bewaken' van alle zes zintuiglijke domeinen. Dus zorgen dat wellust, haat en verblinding geen voet aan de grond krijgt in je eigen lichaam en geest. Het kan misschien opkomen, maar dat hoeft niet te betekenen dat het zich vestigt en je denken, spreken en doen gaat beheersen. Boeddhisme biedt allerlei soorten instructies om dit voor elkaar te krijgen.

In de wereld wordt hartstocht juist gezien als iets moois, edels, een teken van liefde, innige betrokkenheid. Het edele Pad gaat wat dat betreft tegen de wereldlijke stroom in. Daar moet je ook maar met jezelf uitkomen. Berust hartstocht werkelijk op liefde? Het soort boeddhisme van de Pali suttas is wel on-werelds te noemen. De edele is weliswaar in de wereld maar niet meer van de wereld.

Harstocht is waarschijnlijk het meest innig verbonden met ons gevoel/besef van bestaan, Ik ben. Je kan je heel levendig, zeker, vitaal, goed, bestaand voelen in al die hartstocht.
Dat maakt het ook verleidelijk. Identiteit en hartstocht zijn heel innig verweven. Het afstand doen van Sakkaya ditthis, allerlei identiteitsvisies, is een eerste zeer grote stap om deze verwevenheid losser te maken en wind en vuur niet aan te wakkeren.

[lang kwaat]

Kennelijk doet het pijn op dit forum als je mensen 'onwetend' noemt.   Toch is onwetendheid ook een boeddhistisch concept.

Ik zie ook dat je zelfkennis als een bezit ziet, zelfkennis kan nooit een bezit zijn.  Immers alleen het ego kan iets bezitten. 
Je geest wil nog altijd bezitten, en dat is tegelijkertijd het probleem.

Ja, zelfkennis vereist bezitterigheid, begeerte en verbeelding, volgens mij. Want zonder dat kan zelf-kennis niet bestaan volgens mij. 

Ik versta de Dhamma zo dat zolang onwetendheid, begoocheling en hartstocht actief is in je, als neiging (avijja anusaya), als opwelling/opborrelling (avijjasava)
zolang neigt de geest ook om te grijpen naar: "Dit ben Ik, dit is van mij, dit is mijn Zelf". Zonder hartstocht en onwetendheid is dit onmogelijk.
Het is nooit puur, zuiver, onbegoocheld, onvertekende kennis.

Het is nog altijd niet los zelfs van de eerste keten sakkaya ditthi. Het is nog altijd in de greep van beschouwen in termen van Ik, mijn, en mijn Zelf.
Geest is nog altijd in de greep van deze oeroude gewoonten van beschouwen (ditthi) en verbeelden (mana) in termen van identiteit.

Het maakt volgens mij niet uit wat je als je-Zelf herkent, ziet, kent, begrijpt of aanvoelt. Juist is het nooit.
Hierin is boeddhisme volgens mij ook echt anders dan het Pad van Zelfkennis.

De Dhamma is niet een uitnodiging om je Zelf te vinden maar om alles te zien zoals het werkelijk is, d.w.z. zonder visie of beschouwen en zonder voorstellen en verbeelden, gewoon zoals het is. Het wil naar een direct onvertekend kennen. Daar ligt de opening naar bevrijding. Niet in antwoorden hebben.  Bij directe kennis is niks een Ik, mijn en mijn Zelf.
Dat is waar het op neerkomt. Alles is gewoon wat het is. Een spiegel voegt niks toe. De geest zonder begeerte en onwetendheid voegt ook geen Ik, mijn en mijn Zelf toe aan wat dan ook.
Zoiets betekent altijd vertekening, begoocheling.

MN1 legt uit dat de geest bij wat dan ook ervaren, gezien en ook directe gekend wordt altijd maar weer neigt daarover te gaan beschouwen (ditthi, visievorming) en verbeelden/voorstellen (mana, voorstellingen produceren) in termen van  "dit ben Ik", of "Ik ben daarin", of "Ik ben er apart van", "het is mijn". En verheugt zo er in. Why is that? Because he has not fully understood it, I say, zegt de geportretteerde Boeddha.

Als je namelijk alles volledig zou kennen zoals het werkelijk is, onvertekend, maakt dit ook een einde aan dat proces van visievorming en aan voorstellen en verbeelden in termen van 'Dit ben Ik, dit is van mij, dit is mijn Zelf".

Onwetendheid betekent niet dat je niet weet wat je Zelf is, integendeel. Het betekent dat je meent te weten wat je Zelf is. De leraren van de Boeddha wisten dit ook. Een zag de sfeer van Nietsheid aan voor zichzelf, 'dit ben Ik, dit is mijn Zelf'. Een ander een nog subtielere vormloze sfeer, de sfeer van noch waarneming noch niet waarneming. Maar de Boeddha had daar niks mee. Hij begreep dat Zelf-kennis niet leidt tot hartstochtloosheid, onthechting, vrede, Nibbana. Dat is volgens mij ook echt zo. Kijk maar naar Zelf-kenners. Ze hebben vaak een ander inzicht in wat dan het zelf is en liggen constant met elkaar overhoop hierover. Dit bevestigt volgens mij dat het waar is dat geen enkele Zelf-kennis innerlijk en uiterlijk conflict kan oplossen en tot zuiverheid en waarheid leidt. Het leidt vooral nooit tot onthechting. Je raakt alleen maar verstrikt in visies die je nu als de waarheid beleeft en waarmee je in conflict komt met anderen. En dit is totaal niet wat de Boeddha zocht.

Er is in boeddhisme ook geen sprake van Zelf-onderzoek. Er is wel onderzoek naar verschijnselen (wat is hebzucht, haat, is dat aanwezig etc), naar staten, hoe fysieke en mentale zaken ontstaan en verdwijnen, hoe alles in relatie tot elkaar verschijnt, bestaat en verdwijnt. Dat soort onderzoek. En onderzoek naar wat geest genoemd wordt en niet gevonden kan worden als iets met kleur, vorm, niet als iets ding-achtigs. Maar dit alles is geen zelf-onderzoek want het object van onderzoek is nooit een Zelf maar verschijnselen, staten, de natuur van geest etc.

Het idee is vaak dat onwetendheid betekent dat je niet het juiste antwoord in huis hebt en dat je hierdoor lijdt en niet bevrijding realiseert. Maar dit is niet wat de Pali suttas leren.
Het is precies andersom, we lijden omdat we constant het antwoord in onze geest en beleving hebben..."dit ben Ik, dit is van mij, dit is mijn Zelf' in relatie tot wat dan ook.
De geest raakt constant vanuit gewoonte gevangen in zelf-visies en zelf-voorstellingen. Kennis en visie is ook altijd maar een etappe op weg naar onthechting, geen doel op zichzelf.

De oplossing die de Boeddha biedt is dat we dit begrijpen als toevoegingen en als oorzaak van lijden.
Dit is niet inherent aan de beleving. De geest voegt dit uit gewoonte toe aan onze beleving. Dat kan veranderen. Dat kan zelfs stoppen. En daarin ligt de opening naar bevrijding van hart en geest. De Dhamma is een constante uitnodiging voor directe kennis en leidt ook tot directe kennis.

Veel spirituele mensen vinden dat het om zelfkennis draait maar Boeddha niet. Zelfkennis is juist het probleem. Onze beleving is constant vol van zelfkennis. En dit is geen einde aan lijden.
Boeddha leert niet dat er zoiets is als juiste zelfkennis. De soort kennis die bevrijd is van de aard van directe kennis, onvertekend.

[lang kwaat]

Alles zien of kennen zoals het werkelijk is, betekent mijns inziens dat wat dan ook gekend wordt, geconditioneerd of ongeconditioneerd, dat wordt gekend alsof de geest als een heldere spiegel is.
Het ziet wat verschijnt, kent het, zoals het is. Het kent een bepaalde geur als die geur, een geluid als een geluid, een gevoel als een gevoel, een waarneming als een waarneming, een tactiele sensatie als die tactiele sensatie etc. Het voegt er niks aan toe, niks intellectueels, niks emotioneels, en niks qua voorstellen en verbeelden. Zo raakt het niet bij het gekende betrokken. Het wordt er niet door in beslag genomen.

Maar dit is iets wat niet zo eenvoudig gerealiseerd wordt, want hoe hardnekkig is het wel niet om via het intellect, via emoties en via voorstellen en verbeelden betrokken te raken bij het gekende? Er is pijn en meteen neemt de afkeer van die pijn de geest in beslag. Het sterkst is dit wat identiteit betreft. De geest kan niet makkelijk stoppen om de betekenis, 'dit ben Ik, dit is van mij, dit is mijn zelf' toe te voegen of te projecteren op het gekende of het vermogen tot kennen.

Zelfs als Nibbana direct wordt gekend, geeft MN1 aan, kan dit toch weer gebeuren. Door de hardnekkigheid van hartstocht en begoocheling gaat de geest toch weer iets claimen, als bezit ervaren, of zelfs als 'dit is mijn (ware) zelf' beschouwen. De geest heeft een obsessie met identiteit.

Wat dan ook wordt aangegrepen als 'Dit ben Ik, dit is van mij, dit is mijn zelf" dat is zaken niet zien zoals ze werkelijk zijn. Er is dus niet zoiets als een juist of correct antwoord hebben op de vraag: 'Wie/Wat ben Ik?". Elk antwoord is gekunsteld, een kunstgreep. Geen antwoord kan leiden tot bevrijding. Elk antwoord daar zit je in vast.

[lang kwaat]

Er wordt niet veel aandacht aan besteed in de Pali sutta's, vind ik, maar ik geloof wel dat het niveau van beschouwen pas bevrijdend kan werken als het ook een gevoelslaag opent, of in ieder geval iets op het niveau van het hart teweegbrengt. Als het alleen maar een soort intellectuele zaak is die eigenlijk niks met je doet, dan werkt het volgens mij ook niet.
Als werken op het vlak van beschouwen je eigenlijk alleen maar intellectueler maakt, cerebraler, dan gaat dat ook niet bevrijdend werken.

Proberen jezelf intellectueel te overtuigen van iets vind ik ook niet werken. Het gaat er om op gevoelsniveau aan te voelen: 'dit ben Ik niet, dit is niet van mij, dit is niet mijn Zelf'.
Dat vergt ontspanning, goed geaard zijn, niet in je hoofd zitten, vind ik.