Zeker, onwetendheid staat als eerste schakel vermeld in Paticca Samuppada (PS). Maar betekent dit dat onwetendheid de eerste oorzaak is van lijden? Nee, niet echt want onwetendheid wordt ook weer veroorzaakt, geven de teksten aan, namelijk als de bezoedelingen opkomen. Bijvoorbeeld, als zintuiglijke verlangens in je opkomen dan kun je die gaan zien als de oplossing van je onvrede, van je ongeluk, als heil-brengend, en dan is er op dat moment ook onwetendheid in je opgekomen. De teksten geven ook aan dat bezoedeling en onwetendheid zo samen optrekken.
Eigenlijk is er in de Pali Dhamma niet zoiets als een eerste oorzaak voor lijden.
De oorzaak van lijden is niet zozeer 1 ding of 1 factor maar elke schakel in PS draagt bij aan het in stand houden van de lijden-spiraal, en speelt elk een rol bij het ontstaan en continueren van lijden. De oorzaak van lijden is eigenlijk meer een spiraal (PS) waar je in verstrikt raakt en zit. Een evolutie van lichaam en geest die richting ellende gaat. PS is niet lineair maar eerder cyclisch. Binnen PS zijn ook allerlei cycli. De ene schakel versterkt de ander. Er zijn lussen, terugkoppelingen. Het is niet een netjes lineair proces. Alles bij elkaar is de oorzaak van lijden.
De oorzaak van lijden is meer een bepaalde evolutie van de lichaam en geest waarin verkeerde visie of begrip van zaken ontstaat, een verblinding voor anicca, dukkha en anatta. Een verblinding voor de vier edele waarheden. De geest slaat dan een verkeerde Pad in. De geest gaat een verkeerd Pad op. Dat Pad in zijn geheel is de oorzaak en continuering van lijden.
Om lijden op de lossen moet je deze lijden-spiraal doorbreken. Hierbij staat centraal dat je dezelfde begeerten en hartstochten en gehechtheden die je nu omarmt als de oplossing van je ongenoegens, je lijden, ziet en kent als de oorzaakvan je lijden en het juist niet verbreken van je lijdens-spiraal. Dus het niet zien en begrijpen dat tanha niet de oplossing van je onvrede, je ongenoegens, je lijden is, maar juist de oorzaak.
Onwetendheid verwijst dus naar in het actuele moment niet begrijpen van: wat is lijden, wat is de oorzaak, wat is de beeindiging en de weg. Onwetendheid verwijst naar hoe je weer verstrikt bent geraakt in een actuele evolutie van lichaam en geest die alleen maar lijden veroorzaakt en bestendigt, voedt, en helemaal niet oplost, terwijl je dat wel zo ziet op dat moment. Daar zit de onwetendheid.
De Boeddha zag dat de oplossing eigenlijk ligt bij het 1. zien van dit patroon, 2. begrijpen dat dit lijden niet oplost, 3. niet meer voeden. Constant weer ontvlamt in ons het vuur van hartstocht dat ons verblindt en aandrijft heil, geluk, bescherming te zoeken in iets of iemand wat zelf ook instabiel is, geboren, niet duurzaam, niet houdbaar.
Het voeden van dit vuur in onszelf is de upadana stap in PS. Dus, de negende schakel in PS. Wie PS begrijpt, ziet de Dhamma, zou de Boeddha gezegd hebben. PS begrijpen betekent eigenlijk dat je ziet hoe je zelf weer op een onwetende manier zoekt naar geluk, of op een onwetende manier omgaat met je ontevredenheid, onvrede, frustratie, lijden. In reactie daarop grijpend naar dit of dat, dit of dat najagend, hierin of daarin je heil zoekend, verbonden met plezier, en zo juist alleen maar meer voeding geeft, meer kracht aan tanha, aan instinctieve gehechtheid en daarmee aan de lijden-spiraal. Technisch gesproken vanuit Abhidamma...je voedt de akusala mula PS cyclus op die manier. Je maakt eigenlijk de lijdens-spiraal sterker omdat je dit voedt. Daar zit je onwetendheid. Je ziet het als de oplossing van lijden terwijl het lijden bestendigt.
De Boeddha zag dus dat tussen tanha en upadana ruimte zit om te beoefenen en zo de onwetendheid te verbreken. Tanha kun je niks aan doen. Het is hoe de geest instinctief vanuit je aanleg aan bepaalde gewaarwordingen via een bepaalde emotionele of hartstochtelijke band er mee, kleeft. Bijvoorbeeld, je ziet een mooi huis, je krijgt er een aangenaam gevoel of sentiment bij, en het vangt meteen al je blik. Dit is niet iets wat je zelf doet ofzo. Het is geen bewuste beslissing. Dit gebeurt allemaal voorwaardelijk en razendsnel. Vervolgens, en daar kun je wel wat aan doen, komt een meer bewuste fase van hechten, namelijk, upadana. Dit is de fase dat je nu bewuste intenties, plannen en voorstellingen krijgt bij dat mooie huis, die die eerste gehechtheid voeden, zoals gedachten: "wat zou het fijn als ik daar woonde, ik ga hard werken om deze droom te verwezenlijken" etc. Dan ben je eigenlijk op een meer intentionele manier het vuur, het hechten, aan het voeden.
De Pali Boeddha vergeleek dit in een sutta heel treffend met een vuur. Als je daar maar hout op blijft gooien dooft het niet. Hout gooien op vuur is de upadana fase in PS. De fase van mentale proliferatie en het bewust voeden van initieel hechten (tanha). De weg die Boeddha zag om het vuur te doven is door het vuur eenvoudigweg niet meer te voeden.
De oefening ligt dus tussen tanha en upadana. Als je tanha blijft voeden door bewust het vuur te voeden in jezelf met dagdromen, met voorstellingen, dan zit daar je onwetendheid. Want dan zie je op dat moment niet dat je alleen maar bezig bent de lijden-spiraal te voeden. Dit geldt trouwens ook over meerdere levens volgens de Pali-Dhamma.
Als je vuur niet voedt, dooft het vanzelf. Daar hoef je niet iets voor te doen, behalve stoppen met voeden.
PS is dus iets heel dagelijks, en concreets. Je voelt je bijvoorbeeld rot, naar, stel, en je zoekt en grijpt naar wat lekkers...daar, precies daar, al ben je bevangen door onwetendheid, want je meent kennelijk dat je zo een einde maakt aan dat lijden, maar de Boeddha leert juist, dat je juist de lijden-spiraal waar je in zit alleen maar voedt zo.
Het niet langer voeden van het vuur gaat geleidelijk maar zeker naar het doven van het vuur. Daarom geven de Pali sutta's aan dat je geleidelijk, stap voor stao, wordt geintroduceerd in de uitdoving van het vuur (volledig Nibbana) via sotapanna, sakadagami, anugami en de vrucht van arahantschap. Zo krijg je geleidelijk, op persoonlijke wijze, de smaak van Nibbana, te pakken.
