De drie vergiften worden in het boeddhisme vergeleken met de staat van de Boeddha zelf. In het Japanse boeddhisme of Zen noemt men de innerlijke staat van de Boeddha de Boeddhanatuur. Die laatstgenoemde zou diep in ieder mens verborgen zijn, maar niet te omschrijven. Dat kan slechts als het ware belichaamd worden. De gewone mens leeft eigenlijk onafgebroken in een wereld van bedrieglijke verschijnselen, die wordt opgeroepen in de geest die in het opgroeien als vanzelf gehecht is aan de werking van het ego of zelf. Dit zelf, is in feite volgens Gautama de Boeddha geen substantieel zelf, maar een onafgebroken stroom van de werking van de zintuigvelden (skandhas), die in de mens de indruk wekken dat er sprake zou zijn van een substantieel zelf. Vanaf ons derde levensjaar gaan we via onze geest het verschil maken via vergelijking met ons zelf en de wereld en de andere mens(en). Dat is niet te voorkomen. Echter, via meditatie wordt beloofd dat we de werkelijkheid zoals deze is zouden kunnen ervaren of belichamen. Dat wordt Verlichting genoemd en in het Mahayana boeddhisme gaat men er vanuit dat ieder mens deze Verlichting kan belichamen, zelfs in dit ene leven.
De drie vergiften (Japans: sandoku) zijn volgens het boeddhisme de vergiften van de geest: begeerte (inhaligheid, gierigheid, gehechtheid, etc.), haat (agressie en boosaardigheid) en dwaasheid (waan, dwaling of onwetendheid). Elk mentaal vergif vergiftigt als het ware iedere ervaring van de in verblinding levende mens, en zijn of haar geest wordt als het ware verdoofd door de werking van de mentale vergiften, zodat de werkelijkheid zoals deze is niet ervaren kan worden. Uiteraard kun je niet zomaar van deze vergiften af komen, en het vergt vaak vele jaren van geduldig beschouwen van de werking van deze mentale vergiften, hoe ze in jezelf een werking hebben. Dit vraagt een groot geduld en vooral een enorme eerlijkheid ten opzichte van zichzelf. Vaak lukt dat niet zonder hulp van buitenaf. Een mens kan op zichzelf (alleen) meestal niet zoveel uitrichten, en is over het algemeen blind voor de eigen (hoofd)fout(en). Vaak ontwaren buitenstaanders wel de (hoofd)fout(en) van de medemens, vandaar dat er veelal in groepen wordt gewerkt, soms onder leiding van een Meester. Over het algemeen zal de leerling vele malen struikelen en zich stoten aan het onderricht van de Leraar of de groep. Maar dat is hoe de weg naar zelfonderzoek daadwerkelijk werkt: je leert welke gehechtheden je hebt, wat je belangrijk acht, welke specifieke emoties in jouw leven een hoofdrol spelen. Zelf heb ik veel moeten incasseren wat betreft boosheid en impulsiviteit. Ik heb daar jaren en jaren mee geworsteld en nog vind ik dat soms lastig.
Woede is bij uitstek iets, wat veel voorkomt in de Westerse mens, die over het algemeen een kort lontje heeft. Kwaadheid wordt over het algemeen sociaal onderdrukt. Het kind wordt slechts zeer gebrekkig geleerd om hier op een emotioneel juiste manier mee om te gaan. Maar dat terzijde. Wij zijn nogal egocentrisch van aard, en de samenleving moedigt enerzijds aan dat je voor jezelf opkomt, maar anderzijds wordt egoïsme weer sociaal afgewezen. Dat is voor velen een paradoxale eis. Psychologe Karen Horney heeft ooit onderzoek gedaan naar de tegenstrijdigheden die in de Westerse cultuur leven. Ze wees er onder andere op, dat van de mens enerzijds wordt verwacht dat hij of zij op allerlei vlakken snoeihard concurreert met de medemens, maar tegelijkertijd wordt gevraagd om de ander lief te hebben en te respecteren. Ik zeg niet dat zij gelijk heeft, maar voorzichtigheid is geboden, en sommige mensen kunnen deze culturele tegenstrijdigheden niet verdragen in hun psyche, met alle gevolgen van dien.
Op de muren van het Orakel van Delphi staan twee zinnen, die uiterst belangrijk zijn: “Alles met mate” en “Ken uzelve”. Dit zijn de twee zaken die de mens vrijwel niet kan realiseren. Velen denken dat ze zichzelf kennen, alsof dat automatisch gaat. Maar zelfkennis vereist keihard werken, vallen, opstaan, je hoofd stoten, lijden. En de mens wil van nature geen pijn lijden, ook niet geestelijk. Zeer begrijpelijk, maar lijden is het vuur voor daadwerkelijk en authentiek zelfonderzoek. Helaas is er geen andere manier. Het is een harde weg, als het ware “tegen de natuur in”, maar het resultaat is uiteindelijk rust vinden in jezelf, vrede. Maar dat komt pas aan het einde, niet meteen aan het begin. Het grote probleem is, dat velen allerlei boeken gaan lezen over zelfverwerkelijking en dergelijke. Leuk, en misschien zelfs interessant. Maar de kennis die ze uit deze geschriften halen, gaan ze niet op zichzelf toepassen, maar gebruiken om de ander mee te beoordelen en adviseren. Dat is een fout, die ontzettend veel gemaakt wordt in de spiritualiteit. Het is de bedoeling van religie, spiritualiteit en godsdienst om in je eigen hart te kijken, naar je eigen beweegredenen en neigingen. Niet om ze te bestrijden, maar om te leren kennen hoe je in het dagelijkse leven reageert en handelt. Via bewust beschouwen en eerlijkheid ten opzichte van zichzelf, kan men leren hoe zelfkennis werkt. Nogmaals: het is een zeer lang proces en het is vaak niet prettig, omdat je een lange tijd bungelt tussen de mens die je meent te zijn (persona) en de mens die je daadwerkelijk bent. Gurdjieff verwoordde dat zo:
“Gezegend hij die een ziel heeft. Gezegend hij die er geen heeft. Smart en lijden voor hem die er slechts de kiem van heeft.”
Met andere woorden: Wanneer je de spirituele reis hebt afgelegd, met alle pijn en lijden, vallen en opstaan, dan ben je gezegend. Degene die helemaal geen reis aflegt, maar in volledige onwetendheid leeft, is ook gezegend, omdat hij eigenlijk niet lijdt. Slechts de leerling die de reis daadwerkelijk aanvangt of aan het afleggen is, zal smart ervaren en lijden, omdat de weg nog niet volledig is afgelegd, voltooid. Niet iedereen komt op het pad terecht van religie, spiritualiteit en godsdienst. Dat zijn wij, die merkwaardig genoeg als het ware “ingeschakeld” zijn. Veel van onze medemensen worden nooit ingeschakeld, waarvoor de volgende uitspraak uit de film The Matrix van toepassing lijkt: “Ignorance is bliss”.
