Boeddha Forum

In de vorige post werden sutta's kort besproken die meer uitleg geven over de reden en oorzaak waarom de Boeddha geen standpunt innam bij de speculatieve visies. In deze post een serie sutta's die belicht waarom deze visies überhaupt bestaan in de wereld.

Hoe ontstaan de speculatieve visies überhaupt in de wereld? Wat is de reden, wat is de oorzaak?

De speculatieve visies ontstaan door het grijpen naar, hechten aan, verkleven met lichamelijkheid, gevoel, perceptie, wilsformaties en bewustzijn (de khandha’s0, van verleden, heden, toekomst, intern, extern, grof subtiel, ver weg en nabij. SN24 is in zijn geheel gewijd aan (verkeerde) visies. Hier worden allerlei soorten visies besproken die leraren in de tijd van de Boeddha hadden en die je ook nu nog wel tegenkomt. Hier worden ook de kwesties, de speculatieve visies, besproken die onderwerp zijn van deze serie posten.
Eigenlijk is de lijn van dit deel van SN dat al deze verkeerde visie ontstaan wanneer er materiele vorm is (rupa), gevoel (vedana), perceptie (sanna), wilsformatie (sankhara) en bewustzijn (vinnana), en door er dan aan te hechten of mee te verkleven, ontstaan al die visies. Maar de geïnstrueerde leerling hecht niet en is niet verkleefd met de khandha’s en dan ontstaan die visies ook niet.

"Dat wat wordt gezien, gehoord, gedacht, gekend en gerealiseerd, gezocht en verkend door de geest is dat duurzaam of vergankelijk?" Vergankelijk. Is wat vergankelijk is lijden of geluk? Lijden heer. Zal door het niet grijpen naar wat vergankelijk is, al die visies ontstaan? Nee heer. Wanneer een edele leerling in deze zes gevallen twijfel heeft opgegeven, en geen twijfel meer heeft ten aanzien van wat lijden is, diens ontstaan, diens beëindiging en de praktijk die leidt tot diens beëindiging, dan is iemand een stroom-betreder, zal niet meer geboren worden in de onderwereld en is bestemd om te ontwaken.

Het wordt in een andere serie sutta’s, SN24.19-44, herhaalt maar zo samengevat: ‘Dus, monniken, wanneer er lijden is, het is door te hechten aan lijden, dat al die visies ontstaan, dus ook de kwesties die we hier bespreken. Het hechten is ook door Ik en mijn-maken.

In dit deel van SN worden ook visies besproken als: ‘Het zelf is vorm of vormloos na de dood en ongeschonden, of zowel vorm als vormloos en ongeschonden, of noch vorm noch vormloos, of na de dood alleen maar gelukzalig, alleen maar ellendig, beide, noch het een noch het ander. Bij al deze visies geldt dat ze ontstaan als er hechten en verkleven met de khandha’s is, en niet ontstaan als dat ontbreekt.

Je bent niet diep doorgedrongen in de khandha’s,

De serie SN33.1-55 leert dat de standpunten inzake de speculatieve visies ontstaan in de wereld  doordat materiele vorm (rupa), diens ontstaan, en diens beëindiging, en de praktijk tot diens beëindiging, niet wordt gekend  niet wordt gezien, niet doorgebroken is tot, niet wordt  begrepen, niet diep in is doorgedrongen, niet is onderscheiden, niet is gedifferentieerd, niet onderzocht is, niet zeer goed onderzocht is, en niet op rechtstreekse wijze wordt gekend/ervaren.  Hetzelfde geldt voor de andere khandha’s (vedana, sanna, sankhara, en vinnana).

Door sakaya ditthi’s, identiteitsvisies, bestaan al die speculatieve visies

SN41.3 De speculatieve visies die we hier bespreken, zowel als alle 62 verkeerde visies besproken in DN1, komen tot bestaan, zijn er in de wereld, doordat er identiteitsvisies (sakkaya ditthi’s) zijn. Lichamelijkheid, gevoel, perceptie, wilsformatie en bewustzijn (khandha's) worden dan beschouwt als (je)zelf, of jezelf als de khandha’s bezittend, of jezelf als in de khandha’s, of de khandha’s als in jezelf. Bijvoorbeeld, je beschouwt het lichaam als jezelf, of jezelf als een lichaam bezittend of jezelf in het lichaam of het lichaam in jezelf. Zo ook met gevoel, perceptie, wilsformaties en bewustzijn. Identiteitsvisies ontstaan niet als je de khandha’s niet zo beschouwd. Als er geen identiteitsvisies zouden bestaan, zouden de speculatieve visies ook niet bestaan, geeft de sutta aan.

Het is een kenmerk van de stroom-betreder dat ie niet meer zulke identiteitsvisies koestert maar dit betekent niet dat alle gehechtheid nu verdwenen is.

Door onzorgvuldige aandacht van jezelf of door uitspraken van anderen

AN10.93 leert dat de rondtrekkende asceten in de tijd van de Boeddha vaak zulke visies hadden als: ‘De wereld is eeuwig of niet-eeuwig’ etc. En zij verkondigen volgens de sutta's hun standpunten vaak in de sfeer van “alleen dit is waar en niks anders” . Wanneer Anathapindika al die visies aanhoort zegt hij: die visies ontstaan of vanuit je eigen onzorgvuldige aandacht, of geconditioneerd door de uitspraak van iemand anders. De visie is in bestaan gekomen en is geconditioneerd, een product van wil, afhankelijk ontstaan, vergankelijk. Wat dan ook vergankelijk is, is lijden. Het is enkel lijden waar zo’n persoon aan gehecht is, en aan vasthoudt. In antwoord op de vraag van al die asceten met hun standpunten wat dan de visie van A. is, vult hij het bovenstaande nog aan met: Wat dan ook vergankelijk is, dat is lijden. Wat dan ook lijden is, is ‘niet van-mij, ik ben dat niet, dit is niet mijn zelf’. Duidelijk gezien hebbend wat lijden is, zoals het werkelijk is, met juiste wijsheid: ‘dit is niet mijn, Ik ben dit niet, dit is niet mijn zelf’, begrijp ik zoals het werkelijk is de superieure ontsnapping er aan. De asceten zitten er allemaal verslagen bij. Als A. verslag er van doet bij de Boeddha keurt hij alles goed en zegt ook dat het goed is dat zulke lege mensen met zulke speculatieve visies van tijd tot tijd eens grondig weerlegd worden door beredeneerd argumenteren.

Tot slot, waarom twijfelt een edele leerling niet over de speculatieve visies?

AN7.54 behandelt waarom twijfel niet opkomt over de onverklaarde zaken bij de geïnstrueerde edele leerling. Met het beëindigen van visies, ontstaat er geen twijfel in de geïnstrueerde edele leerling. Al die standpunten over de aard van de Tathagata na de dood is een betrokkenheid bij visies. De niet geïnstrueerde wereldling begrijpt visies niet, hun ontstaan, hun beëindiging en de weg naar hun beëindiging niet. Voor hem neemt die visie alleen maar toe. Hij is niet vrij van geboorte, verouderen, dood, smart, pijn, geweeklaag, en doodsangst, niet vrij van lijden.
De geïnstrueerde leerling weet dit allemaal wel. Daarom verklaart de edele leerling niks over die visies. Hij wankelt niet en ervaart geen aarzelingen en angst ten aanzien van de onverklaarde zaken. De sutta vult ook aan dat de visies ook allemaal een betrokkenheid is in begeerte, in perceptie, in voorstelling, in hechten, een basis voor spijt. De niet geïnstrueerde wereldlijke persoon ziet dit allemaal niet, niet het ontstaan, niet het beëindigen en niet de weg naar beëindiging, maar de edele leerling wel. Daarom twijfelt een edele leerling niet bij de onverklaarde zaken.

https://suttacentral.net/pitaka/sutta/linked/sn/sn-khandhavaggasamyutta/sn24
https://suttacentral.net/pitaka/sutta/linked/sn/sn-khandhavaggasamyutta/sn33
https://suttacentral.net/sn41.3/en/sujato?layout=plain&reference=none&notes=asterisk&highlight=false&script=latin
https://suttacentral.net/an7.54/en/sujato?layout=plain&reference=none&notes=asterisk&highlight=false&script=latin

In de volgende post iets wat op een conclusie moet lijken.

In de vorige post werd MN72 kort besproken. Hier zagen we dat de situatie van de Boeddha of een Gerealiseerde na de dood niet beschreven kan worden met termen als: opnieuw verschijnen, niet-opnieuw verschijnen, zowel verschijnen als niet-verschijnen en noch opnieuw verschijnen noch niet-opnieuw verschijnen. De sutta die nu wordt besproken lijkt te zeggen dat zelfs in dit leven de Tathagata niet geïdentificeerd kan worden.

'De Tathagata’ kan niet als feitelijk en echt bestaand worden aangeduid in dit leven

SN.22.85. Yamaka begrijpt het onderricht van de Boeddha zo dat een volledig verlichte na de dood niet langer bestaat. Er wordt hem verteld dat dit een misinterpretatie is. En de Boeddha verkeerd interpreteren is een ernstige zaak. Niemand kan hem op andere gedachten brengen. Men schakelt Sariputta in en een dialoog tussen beide start.
Sariputta begint eerst Y. te ondervragen of materiele vorm, gevoel, wil, perceptie en bewustzijn (de vijf khandha’s) vergankelijk is? Vergankelijk, weet Y. te zeggen. Wat vergankelijk is, is dat lijden of geluk? Lijden, heer. Is wat vergankelijk is, lijden en onderhevig aan verandering, geschikt om zo te worden gezien: ‘dit is van mij, dit ben Ik, dit is mijn zelf’? Nee. Nou, zo moet elke materiele vorm, gevoel, perceptie, wilsformatie en bewustzijn gezien worden, of dit nu het verleden aangaat, het heden of de toekomst, intern of extern, grof of subtiel, ver weg of nabij. Op die manier doe je afstand van de khandha’s. Je dooft ze uit. Het zo ziend verliest de edele leerling de bekoring voor het lichamelijke, voor gevoel, perceptie, wilsformaties en bewustzijn. Je wordt passieloos. Door die passieloosheid wordt de geest bevrijd en de kennis van bevrijding komt op: ‘geboorte is beëindigd, het heilige leven is geleefd, wat gedaan moest worden is gedaan, er is geen terugkomst meer naar welke staat van bestaan ook’.

Dan gaat het gesprek verder. Sariputta ondervraagt Y. of hij materiele vorm/lichaam (rupa) ziet als de Tathagata/Gerealiseerde? Nee. Beschouwt ie dan gevoel (vedana) als de Tathagata? Nee. Perceptie (sanna) dan? Nee. Wilsformaties? (sankhara) Nee. Bewustzijn (vinnana) als de Tathagata? Nee. Dus, elk apart ziet ie niet als de Tathagata.
Beschouwt Y. dan de Tathagata als in materiele vorm? Nee. Beschouwt ie de Tathagata dan los of apart van materiele vorm? Nee, dat ook weer niet. In gevoel of los van gevoel? Nee. In perceptie of los van perceptie? Nee. In wilsformaties of los er van? Nee. Of soms in bewustzijn of los er van? Nee.
Beschouwt Y. dan misschien alle vijf khandha’s tezamen als de Tathagata? Nee. Dat ook weer niet.
Beschouwt Y. dan misschien de Tathagata als zonder materiele vorm, gevoel, perceptie, wilsformaties en bewustzijn? Nee, dat dan ook weer niet.
Sariputta zegt dan: Y. als de Tathagata door jou niet wordt begrepen als echt en feitelijk bestaand  in dit leven (de vertaling van Bodhi) is het dan geschikt voor jou om te verklaren dat de Tathagata niet bestaat na de dood? Nee, geeft Y. toe.

Y. snapt het nu, zegt ie. Sariputta overhoort Yamaka en vraagt hem wat ie zou antwoorden als iemand zou vragen wat er gebeurt na de dood met iemand die geen bezoedelingen meer heeft? Y. antwoordt dat materiele vorm, gevoel, perceptie, wilsformatie en bewustzijn vergankelijk is. Wat vergankelijk is, is lijden. Wat lijden is, is gestopt en geëindigd. Sariputta keurt dit goed. Hij voegt er nog een gelijkenis aan toe:

De gelijkenis van de rijke man en de moordenaar

Sariputta geeft ter illustratie het voorbeeld van iemand die van plan is een heel rijk persoon om te brengen. Het probleem is alleen dat die rijke persoon heel goed beschermd wordt door een lijfwacht. Je komt niet bij die rijke persoon in de buurt. Dus de moordenaar verzint een list. Hij biedt aan om deze rijke persoon te gaan dienen, met in gedachten om dan een vertrouwensband te creëren. Een vriendschap. Wellicht kan hij hem dan vermoorden op een onbewaakt moment. Dus dat doet ie. Hij is erg beleefd, leuk en vriendschappelijk naar de rijke man. De rijke man gaat hem meer en meer vertrouwen en zien als vriend. Maar was de man niet een moordenaar toen ie het plan opnam om de rijke man te vermoorden? En is ie ook nu, nu hij zich voordoet als vriend, eigenlijk ook niet nog altijd een moordenaar? Dat erkent Y. En als ie alleen met de rijke man is en hem vermoordt, is ie dan niet een moordenaar? Zeker. Op welke manier ie zich ook voordoet, hij is en blijft een moordenaar.

Op dezelfde manier (kort samengevat) zegt Sariputta zien niet-geïnstrueerde mensen de khandha’s niet zoals ze werkelijk zijn; vergankelijk, lijden, niet-zelf. Ze begrijpen de khandha’s niet als een moordenaar, en zijn er toe aangetrokken en grijpen het als je zelf (bewaken de khandha’s goed). De geïnstrueerde leerling doet dit niet meer en dit leidt tot geluk en welzijn voor lange tijd (‘blijvend geluk’ in de vertaling van Sujato).

Yamaka’s geest is na deze dialoog bevrijd van bezoedelingen door niet grijpen.

SN22.86

Deze sutta heeft hetzelfde thema en dezelfde lijn als de vorige, alleen behandelt het niet alleen de visie van het niet-bestaan van de Tathagata na de dood maar ook het bestaan na de dood, zowel bestaan als niet-bestaan na de dood, en noch bestaan noch niet-bestaan na de dood. De rest is hetzelfde. De dialoog is tussen de Boeddha en Anuradha. De sutta eindigt met de opmerking van de Boeddha dat hij in het verleden en nu lijden en de beëindiging van lijden beschrijft.

Bij dat laatste plaatst Bodhi (vertaler) de volgende noot (noot 165, in mijn eigen woorden): dit wordt soms zo uitgelegd dat de Boeddha geen metafysische speculaties doet over een leven na de dood, en alleen maar een praktisch pad onderwijst om het lijden te beëindigen hier en nu in dit leven. Maar Bodhi vindt deze uitleg onbevredigend omdat het losstaat van wat eerder is besproken in de sutta. De tweede uitleg vindt hij bevredigender en dat is dat ‘de Tathagata’ enkel een term is voor conventioneel gebruik, verwijzend naar een samenstelling van vergankelijke formaties die lijden zijn omdat ze geen duurzame essentie bevatten. Het is slechts deze die bestaan zolang de Tathagata leeft en enkel deze die stoppen met zijn heengaan.

https://suttacentral.net/sn22.85/en/sujato?layout=plain&reference=none&notes=asterisk&highlight=false&script=latin
https://suttacentral.net/sn22.86/en/sujato?layout=plain&reference=none&notes=asterisk&highlight=false&script=latin

Dit waren de inleidende sutta’s.

In de volgende post worden sutta gepresenteerd die meer uitleg geven waarom de speculatieve visies niet zijn verklaard door de Boeddha.

Voordat de sutta's worden gepresenteerd waarin meer verklaard wordt over de vraag waarom de Boeddha geen standpunten had aangaande speculatieve visies, eerst enkele sutta's die dit thema van de speculatieve inleiden en niet kunnen ontbreken vind ik om je eigen mening te vormen.

Prioriteit, De gelijkenis van de giftige pijl

MN63. Ook in de tijd van de Boeddha konden mensen het al niet goed verkroppen dat de Boeddha niet verklaarde dat de wereld eeuwig is of juist vergankelijk, begrensd of juist onbegrensd, dat de ziel hetzelfde is als lichaam of juist verschillend en wat de status is van de Tathagata na de dood.
Malunkyaputta was zo iemand en wilde/eiste een rechtstreeks antwoord van de Boeddha op die vragen. Anders zou ie de training opgeven en weer terugkeren naar het lagere leven. Weet de Boeddha het nou wel of niet? Als hij het niet weet moet hij dat gewoon ook zeggen. Ontwijkt de Boeddha de kwesties omdat ie het gewoonweg niet weet? Wil ie op dit punt zijn onwetendheid misschien verbergen?

De Boeddha zegt dan dat je geen toevlucht neemt tot de Boeddha om van hem een antwoord te krijgen op deze kwesties. En als je niet toevlucht neemt tot de Boeddha totdat je hem eindelijk een standpunt hierover hebt ontfutseld, kun je lang wachten en zul je ondertussen sterven, zegt de sutta. 

De Boeddha komt dan met de bekende vergelijking van de giftige pijl. Iemand is geraakt door een giftige pijl. Het is een niet vaardige en dwaze zaak als die verwonde man de giftige pijl er niet meteen uittrekt en dat pas doet nadat ie eerst antwoord heeft op vragen als: wie heeft de pijl geschoten, tot welke clan behoort de schutter, welke huidskleur heeft hij,  in welke stad woont hij, met welk soort pijl en boog heeft hij geschoten, van welke vogel zijn de veren aan de schaft? Hij zou sterven voordat ie een antwoord had op al die vragen.

De Boeddha geeft aan dat het niet waar is dat wanneer iemand een bepaald standpunt heeft ten aanzien van de speculatieve kwesties, dat iemand dan het spirituele leven leeft. Wanneer er zulke visies en standpunten zijn, er is hoe dan ook geboorte, verouderen, de dood, smart, geweeklaag, pijn. Kortom er is lijden. En het is de vernietiging van dat lijden in dit leven dat ik bepleit, zegt de Boeddha in de sutta. De pijl moet er uit. Dat is de prioriteit. Onthoud wat de Boeddha wel en niet verklaard heeft, zegt de sutta. Waarom zijn die kwesties niet verklaard?  Omdat dit niet voordelig is, irrelevant voor de beginselen van het heilige leven, het leidt niet tot nuchterheid, tot bedaren, tot beëindiging, tot vrede, tot directe kennis, tot verlichting, tot Nibbana. Wat heeft de Boeddha wel verklaard en is wel voordelig en leidt wel naar Nibbana? De vier edele waarheden.

Het heilige leven van en onder de Boeddha draait dus niet om filosofie en filosoferen over de wereld, de ziel en lichaam en status van de Tathagata na de dood of filosoferen over vragen als wie was ik, wie zal ik worden, wie ben Ik? (MN2). Het draait om te begrijpen wat lijden is, om de oorzaak er van te zien en op te heffen, om de beëindiging van lijden te realiseren, en om de weg naar beëindiging te ontwikkelen of in de praktijk te brengen door deze te gaan (MN63, zie ook DN9§27).

Gehecht aan visies, in de ban van Mara

MN25. De leerling van de Boeddha moet waakzaam zijn, niet roekeloos en door die roekeloosheid onachtzaam worden. Mara probeert wezens te verstrikken met zijn lokaas van de vijf soorten zintuiglijke genoegens (op het vlak van oog, oor, tong, neus en lichaam). Mara, als vallenzetter, gebruikt het lokaas van deze materiele genoegens heus niet voor het welzijn van wezens, geeft de sutta aan.

MN25 beschrijft aan de hand van horde herten en een vallenzetter, hoe Mara ons toch weer te pakken krijgt en hoe je aan de kracht en grip van Mara kunt ontsnappen. Deze sutta leert (o.a.) dat leerlingen zintuiglijke genoegens kunnen proeven zonder roekeloos te worden en onachtzaam. Zonder die genoegens te gaan koesteren. Dan kan Mara ze niet pakken. Hoewel het waar is dat Mara deze groep leerlingen niet kan pakken met het lokaas van materiele zintuiglijke genoegens, hebben deze groep leerlingen toch visies en standpunten als: ‘de wereld is eeuwig’, of ‘de wereld is niet eeuwig’; ‘de wereld is begrensd’ of ‘de wereld is onbegrensd’, ‘de ziel en het lichaam zijn hetzelfde’ (materialisme), of ‘de ziel is 1 ding en het lichaam is iets anders’ (eternalisme, de ziel kan onafhankelijk van het lichaam bestaan); ‘de Tathagata bestaat na de dood’ (vorm van eternalisme), ‘de Tathagata bestaat niet na de dood’, (annihilationisme) ‘de Tathagata zowel bestaat als niet-bestaat na de dood’ (synthese van de vorige twee), ‘de Tathagata noch bestaat noch niet bestaat na de dood’ (soort scepticisme volgens Bodhi). En precies zo, verliefd op die visies en standpunten, krijgt Mara ze alsnog weer in de greep. Dus die speculatieve visies en ’s mens lust aan visie, en aan standpunt, zorgt dat iemand alsnog weer in de macht komt van Mara.

Hoe je dan wel kunt genieten van de zintuigen, en er niet aan gehecht raakt, niet roekeloos wordt, het genot van de wereld niet koestert, en dus niet onachtzaam wordt en vrij blijft van Mara’s kracht en valstrikken? Dit is in de rupa en arupa jhana’s en de beëindiging van waarneming en gevoel, en, na met wijsheid te hebben gezien, er een einde komt aan alle bezoedelingen, ben je onzichtbaar voor Mara geworden. Mara is dan geblinddoekt en je bent voorbij gehechtheid aan de wereld gegaan. (MN25)

In deze sutta worden de speculatieve visies dus ook behandeld als lokaas van Mara. Het lokaas voor het zesde zintuig, het mentale zintuig. Dit heeft trouwens ook wel betrekking op andere visies die in de sutta’s voorkomen, zoals alle visies over het zelf, bijvoorbeeld dat het zelf de dood overleeft, dat het zelf dat niet doet, of visies in de zin van dat je zelf het lijden veroorzaakt, of anderen, of beide of noch jezelf noch anderen. In wezen vallen alle visies die in DN1 worden besproken, 62 in totaal er ook onder.

De speculatieve visies dienen vernietigd te worden door mindfulness

DN16. De Boeddha leert dat alle speculatieve visies over de wereld en het zelf te boven moeten worden gekomen en worden vernietigd. Hiervoor heeft de Boeddha de vier fundamenten van mindfulness neergelegd. Het lichaam als het lichaam beschouwen, ijverig, helder bewust en mindful.  Gevoel als gevoel beschouwen. Geest als geest, en geest objecten als geest objecten. Dit moet gebeuren samen met afstand doen van het hunkeren naar, en zorgen maken om de wereld. Dat hoort ook bij de mindfulness praktijk. Dit zal al die speculatieve visies vernietigen en te boven komen. (DN16)

https://suttacentral.net/mn63/en/sujato?layout=plain&reference=none&notes=asterisk&highlight=false&script=latin
https://suttacentral.net/mn25/en/sujato?layout=plain&reference=none&notes=asterisk&highlight=false&script=latin
https://suttacentral.net/dn9/en/sujato?layout=plain&reference=none&notes=asterisk&highlight=false&script=latin

Tot zover het eerste deel van inleidende sutta’s.  In de volgende 2 posten nog enkele inleidende sutta’s die denk ik ook behulpzaam zijn om te beoordelen of onverklaard ook betekent onbeslist. Daarna worden sutta’s gepresenteerd die nader ingaan op de vraag waarom de Boeddha geen verklaringen deed aangaande de speculatieve kwesties en waarom die kwesties sowieso in de wereld zijn.

Contemplatie over niet-zelf
 
          De overweging van de onpersoonlijkheid, van leegheid is de bevrijding door inzicht dat alles leeg is van een zelf. Contemplatie over niet-zelf is erg belangrijk en kan iemand leiden naar Ontwaking.

          Bij contemplatie over niet-zelf overweegt men aldus: ‘Het oog is niet zelf; vormen (zichtbare objecten) zijn niet zelf. Het oor is niet zelf; geluiden zijn niet zelf. De neus is niet zelf; geuren zijn niet zelf. De tong is niet zelf; smaak is niet zelf. Het lichaam is niet zelf; aanrakingen (lichamelijke contacten) zijn niet zelf. De geest is niet zelf; gedachten en ideeën (mentale objecten) zijn niet zelf.’ - Zo denkt men na over niet-zelf.” (A.X.60; A.V.108)

          “Vorm is niet zelf; vorm is niet de plaats van het zelf; in vorm is geen zelf. Gevoelens zijn niet zelf; gevoelens zijn niet de plaats van het zelf; in gevoelens is geen zelf. Gewaarwording is niet zelf; gewaarwording is niet de plaats van het zelf; in gewaarwording is geen zelf. Geestelijke formaties zijn niet zelf; geestelijke formaties zijn niet de plaats van het zelf; in geestelijke formaties is geen zelf. Bewustzijn is niet zelf; bewustzijn is niet de plaats van het zelf; in bewustzijn is geen zelf.” (The Path of Freedom (Vimuttimagga) by Upatissa, Arahant, p. 305).

          “De lichamelijkheid is niet-ik. En wat de oorzaak, de voorwaarde is voor het ontstaan van de lichamelijkheid, ook dat is niet-ik. De lichamelijkheid die ontstaan is door iets dat zonder een ik is, hoe zou die een ik kunnen zijn?

        Evenzo is het met gevoel, waarneming, de formaties en het bewustzijn. Die zijn allemaal niet-ik. En wat de oorzaak, de voorwaarde is voor het ontstaan ervan, ook dat is niet-ik. Gevoel, waarneming, formaties, bewustzijn, ontstaan door iets dat zonder ik is, hoe zouden die een ik kunnen zijn?" (S.22.20)

          Vorm is niet-blijvend; gevoel is niet-blijvend; waarneming is niet-blijvend; geestelijke formaties zijn niet-blijvend; bewustzijn is niet-blijvend; vorm is niet-zelf; gevoel is niet-zelf; waarneming is niet-zelf; geestelijke formaties zijn niet-zelf; bewustzijn is niet-zelf. Alle samengestelde dingen zijn niet-blijvend; alle verschijnselen zijn niet-zelf.

de leer van anatta

De last
 
     De vijf groepen van hechten, namelijk lichamelijkheid, gevoel, waarneming, geestelijke formaties en bewustzijn, worden ook “de last” genoemd. Het vastgrijpen ervan, het hechten eraan ontstaat door verlangen dat wedergeboorte produceert, dat met lust en hebzucht verbonden is, dat hier en daar behagen schept, namelijk het verlangen naar zinnelijkheid, naar bestaan, naar niet-bestaan. Het verwijderen ervan gebeurt door de volledige opheffing en vernietiging van dat verlangen. (S.22.22)
 
     Men is gehecht aan het lichamelijke en het geestelijke: lichaam, gevoel, waarneming, gedachten en ideeën en bewustzijn. Het verwijderen van het lichamelijke en het geestelijke gaat door de volledige opheffing en vernietiging van die begeerte. Het is dus niet een verwijderen van het lichaam met de geest. Door het inzien dat zij “mij” niet toebehoren, dat zij niet “van mij” zijn, verdwijnt gehechtheid aan lichaam en geest. En ook door het verwijderen van verlangen naar lichaam en geest is er geen vastklampen, geen gehechtheid meer aan lichaam en geest. Dat heet “het bevrijd zijn van de last”; het is het verdwijnen van het verlangen naar of van afkeer van het lichamelijke en het geestelijke.
     Het lichamelijke en het geestelijke vinden in de geest dan ook geen steunpunt meer omdat de mening van een “ik” welke mening voorheen als steun diende, er niet meer is.
 
Hemelse werelden zijn niet eeuwig
 
   In de Brahmā-hemel had Brahmā Baka, de hoogste god, de verkeerde mening dat de hemelse wereld waarover hij heerste, eeuwig was. Hij dacht dat hij steeds bleef bestaan. De Boeddha legde hem uit dat ook hemelse werelden vergankelijk zijn. (M.49; S.6.4)
 
     Ook bij de goden en bij de grote Brahmā is er verandering en wisseling. Daarom geeft de wetende het verlangen naar wedergeboorte in die sferen van bestaan op. Zo wordt hij bij het hogere vrij van verslaving, en hoeveel meer nog bij het lage. (A.10.29)
 
Welk zelf oogst de vruchten van daden?
 
     Na de leerrede over de groepen van bestaan (M.109) ontstond in het hart van een bepaalde bhikkhu deze gedachte: "Het schijnt dat vorm niet het zelf is, dat gevoel niet het zelf is, dat waarneming niet het zelf is, dat formaties niet het zelf zijn, dat bewustzijn niet het zelf is. Op welk zelf hebben dan daden uitwerking die door het niet zelf verricht werden?"
     De Verhevene onderkende in zijn hart de gedachte in het hart van die bhikkhu. Daarom richtte hij zich tot de bhikkhus met de woorden: "Gij bhikkhus, het is mogelijk dat de een of andere man op een dwaalspoor is, dom en onwetend, met een hart dat door begeerte beheerst is. Hij zou kunnen denken dat hij de boodschap van de leraar kan overtreffen door te denken: ‘Op welk zelf hebben daden uitwerking die door het niet zelf verricht werden?'
De Boeddha legt dan verder uit dat vorm, gevoel, waarneming, formaties en bewustzijn vergankelijk zijn en aan verandering onderworpen. Men moet ze daarom niet als volgt beschouwen: 'Dit is van mij, dit ben ik, dit is mijn zelf.
     Doordat men zo ziet, wordt een goed onderwezen volgeling begeerteloos. Door begeerteloosheid is zijn geest bevrijd. Wanneer hij bevrijd is, komt het weten dat hij bevrijd is. (M.109)
 
Het bewustzijn verhuist niet
 
   De monnik Sati had de verkeerde mening dat hetzelfde bewustzijn de kringloop van wedergeboorten doorloopt, en niet een ander bewustzijn. Zijn medemonniken zeiden hem dat de Boeddha had onderwezen dat bewustzijn oorzakelijk ontstaat. Zonder oorzaak is er geen bewustzijn. Maar de monnik Sati was niet van zijn verkeerde mening af te brengen.
     De Boeddha liet die monnik halen en legde hem uit dat geen enkele factor verhuist van het ene naar het andere lichaam. (Dus ook geen zelf, geen ziel, geen eeuwigdurend ego). Het bewustzijn ontstaat door oorzaken. Zonder oorzaken kan bewustzijn niet ontstaan. Bewustzijn wordt ingedeeld naar de oorzaken in afhankelijkheid waarvan het ontstaat. Als bewustzijn ontstaat in afhankelijkheid van oog en vorm, dan geldt het als zienbewustzijn. Als bewustzijn ontstaat in afhankelijkheid van oor en geluid, dan geldt het als hoorbewustzijn. Als bewustzijn ontstaat in afhankelijkheid van neus en geur, dan geldt het als ruikbewustzijn. Als bewustzijn ontstaat in afhankelijkheid van tong en smaak, dan geldt het als smaakbewustzijn. Wanneer bewustzijn ontstaat in afhankelijkheid van lichaam en aanrakingsobject, dan geldt het als lichaambewustzijn. Wanneer bewustzijn ontstaat in afhankelijkheid van geest en geestobject, dan geldt het als geestbewustzijn. (M.38)
   Het juiste inzicht bestaat in een begrijpen van het proces van oorzakelijk ontstaan (paticcasamuppāda).

   Bewustzijn is wel de verbindende schakel.

[Zoals de eerwaarde Nagasena opmerkte: "De appel zit niet in de boom. Maar door oorzaken verschijnt hij als aan de voorwaarden voldaan wordt."]

     Als dit niet is, is dat niet; met het ophouden van het ene houdt het andere op.    
Wanneer een edele volgeling het oorzakelijke ontstaan en de oorzakelijk ontstane dingen met juist inzicht goed heeft doorzien, zoals ze in werkelijkheid zijn, dan vraagt hij niet: 'Ben ik vroeger in het bestaan getreden of ben ik toen niet in het bestaan getreden? Als wat of in welke gedaante ben ik in het verleden in het bestaan getreden? Uit welke bestaansvorm komende ben ik in het verleden in het bestaan gekomen?'
     Hij vraagt dan ook niet: 'Zal ik in de toekomst in het bestaan treden of zal ik dan niet in het bestaan treden? Als wat of in welke gedaante zal ik in de toekomst in het bestaan treden? Uit welke bestaansvorm komende zal ik in de toekomst in het bestaan treden?'
     Hij vraagt dan ook niet: 'Ben ik nu hier of ben ik nu niet hier? Als wat of in welke gedaante ben ik nu hier? Waaruit ben ik gekomen en waarheen zal ik gaan?'
     Zulke vragen komen niet bij hem of haar op. En wel omdat hij of zij dit oorzakelijke ontstaan en die oorzakelijk ontstane dingen met juist inzicht heeft doorzien, zoals ze in werkelijkheid zijn. (M.38)

Juist begrip over bestaan en niet-bestaan
 
     "Op twee dingen (mogelijkheden) komt deze wereld meestal uit, op zijn en op niet-zijn.
Voor degene nu die de oorsprong van de wereld overeenkomstig de werkelijkheid met juist begrip beschouwt, bestaat er niet zoiets dat in de wereld ‘niet-zijn’ genoemd wordt; en voor degene die de opheffing van de wereld overeenkomstig de werkelijkheid met juist begrip beschouwt, bestaat er niet zoiets dat in de wereld 'zijn' genoemd wordt.
      'Alles is', dat is het ene einde. ‘Alles is niet’, dat is het andere einde. Deze twee einden vermijdend, verkondigt in het midden de Tathāgata zijn leer van oorzakelijk ontstaan: Uit de onwetendheid als oorzaak ontstaan de formaties; uit de formaties als oorzaak ontstaat het bewustzijn etc. Op een dergelijke manier komt de oorsprong van de hele massa van lijden tot stand. Maar uit het volledige verdwijnen en de opheffing van de onwetendheid volgt opheffing van de formaties; uit de opheffing van de formaties volgt opheffing van het bewustzijn, etc. Op een dergelijke manier komt de opheffing van de hele massa van lijden tot stand." (S.12.15)
 
     Seidenstücker schreef: “Het Boeddhisme kent geen blijvend, onveranderlijk Zijn, maar slechts een ontstaan-veranderen-vergaan, dus een eeuwig worden. De verschijnselen hier zijn niets anders dan veranderende processen die ontstaan en vergaan. Dit worden geschiedt in drie sferen: in de sfeer van de zinnen, in de sfeer van vormen, in de vormloze sfeer.” {Seidenstücker, Dr. Karl: ITIVUTTAKA. Das Buch der Herrnworte. Eine kanonische Schrift des Páli-Buddhismus. Leipzig 1922. Reprint: Buddhistische Gemeinde am Niederrhein Moers 1982. (als Winword Dokument: http://www.palikanon.com/khuddaka/it/itivuttaka-seidenstucker.doc, noot 8}
 
Nibbana

     Gevraagd werd: “Op welke manier is een bhikkhu een Arahant met vernietigde neigingen en die door uiteindelijk inzicht volledig bevrijd is?"
     De Boeddha gaf ten antwoord:
"Elke soort van vorm, hetzij in het verleden, in de toekomst of thans, innerlijk of uiterlijk, grof of fijn, laag of hoog, veraf of dichtbij - een bhikkhu heeft elke vorm met uitstekende wijsheid overeenkomstig de werkelijkheid aldus gezien: 'Dit is niet van mij, dit ben ik niet, dit is niet mijn zelf;' en door niet-hechten is hij bevrijd.
Evenzo met alle soorten van gevoel, alle soorten van waarneming, alle soorten van geestelijke formaties, alle soorten van bewustzijn - een bhikkhu heeft elke soort ervan met uitstekende wijsheid overeenkomstig de werkelijkheid aldus gezien: 'Dit is niet van mij , dit ben ik niet, dit is niet mijn zelf;' en door niet-hechten is hij bevrijd.
     Op deze manier is een bhikkhu een Arahant met vernietigde neigingen die door uiteindelijk inzicht volledig bevrijd is.” (M.35)
 
     De Arahant heeft niet alleen de mening van een persoonlijkheid overwonnen, maar ook begeerte en ik-waan. De oorzaak voor conceptuele voorstellingen is bij hem niet meer aanwezig.
 
   “Iemand die in deze wereld begeerte naar geest en lichaam afsneed, - d.w.z. iemand die niets meer zijn eigen noemt, bij wie de mening “ik ben” er niet meer is, - hij heeft de donkere stroming die in hem lang latent te gronde lag, geboorte en dood, zonder rest overwonnen.” (Sn II.12, vers 355)   
 
Over het verdwijnen van alle waan
      
     “Lichamelijkheid, gevoel, waarneming, geestelijke formaties en bewustzijn, - dat alles is niet-blijvend. Niets ervan zal steeds hetzelfde blijven, zonder aan verandering onderhevig te zijn. Indien er zo'n kern, zo'n ego bestond, - blijvend en onveranderlijk, - dan zou een heilig leven dat naar de volledige uitdoving van lijden leidt, niet mogelijk zijn.” (S.22.96)
 
     De Boeddha toonde aan dat er geen vaste, blijvende kern is, geen “ik”, maar dat alles wat samengesteld is, aan verandering en vergankelijkheid onderworpen is. Te zoeken naar een “ware zelf”, een “ware ik” is dan ook doelloos.
 
     “Als iemand zich identificeert met het lichaam, als hij meent dat hij gelijk is aan het lichaam, dan blijft het ik-bewustzijn bestaan. Als iemand zich identificeert met het gevoel, als hij meent dat hij gelijk is aan het gevoel, dat het gevoel hem toebehoort, dan blijft het ik-bewustzijn bestaan. Als iemand zich identificeert met waarneming, als hij meent dat hij gelijk is aan waarneming, dat waarneming hem toebehoort, dan blijft het ik-bewustzijn bestaan. Als iemand zich identificeert met formaties, als hij meent dat hij gelijk is aan formaties, dan blijft het ik-bewustzijn bestaan. Maar als men inziet dat het lichaam ontstaan is en ook zal vergaan, als men inziet dat men van dat alles niet kan zeggen dat ze mij toebehoren, noch dat "ik" lichaam, gevoel, waarnemingen, formaties of bewustzijn ben, dat er alleen oorzaken en gevolgen zijn, dan identificeert men zich niet meer daarmee. Het ik-bewustzijn maakt plaats voor een zo-bewustzijn. Zo is het ontstaan; zo is het vergaan.” [Mededeling van de eerwaarde Nyanaponika].
 
     “Het is onmogelijk dat iemand met juiste visie iets als het zelf kan beschouwen.” (M.115)
 
     “Het bewustzijn dat niets zijn eigen noemt, is oneindig en helder stralend. Dat niet-indicatieve bewustzijn determineert niets als basis voor de illusie van een "ik". Het is doorzichtig, onvindbaar. (M.49)
 
     "Wie niets zijn eigen noemt, leeft gelukkig." (S.4.18)
 
Gebruik van ik en mij
 
     Mag een Volmaakte, een Arahant die de wereldse invloeden vernietigd heeft, "ik" en "mij" zeggen?
De Boeddha: "De bhikkhu die een Volmaakte is, mag de uitdrukking "ik" en "mij" gebruiken. Hij weet dat het de normale manier van spreken is in de wereld. Hij heeft de onwetendheid opgegeven en voor hem zijn er geen boeien meer. Degene met inzicht heeft de sterfelijkheid opgegeven. Hij mag de zegswijze van "ik" en "mijn" gebruiken.” (S.1.25)
 
De gelijkenis van het vlot
 
   De leer wordt vergeleken met een vlot. Het doel ervan is de rivier over te steken, niet om het vast te houden. Na aankomst aan de andere oever neemt men het vlot niet meer mee. Het doel van de Dhamma is volledige bevrijding te bereiken. Als de heilige de stroom heeft overgestoken, is de Dhamma niet meer nodig. Het is dan niet meer nodig dat hij of zij zich aan de Dhamma hecht. (M.22)
 
     Men moet de geest niet van alles terughouden als hij bedwongen is. Maar men moet de geest terughouden van het kwade. (S.1.24)
 
Resumé
 
     Vroeger en ook nu nog was men van mening dat de mens een ziel heeft, een blijvend, onveranderlijk iets, ook “zelf” (atta) genaamd. De Boeddha weerlegde die visie en toonde aan dat er geen “zelf” is, dat alles wat samengesteld is, niet blijvend is maar veranderlijk en vergankelijk. Hij toonde ook aan dat er sprake is van oorzakelijk ontstaan en vergaan, dat daarbij geen “zelf” voorkomt, geen persoonlijkheid die niet aan verandering onderhevig is, die eeuwig blijft bestaan. Hij onderwees de leer van anatta, de ontkenning van een onveranderlijk “zelf”, de ontkenning van een eeuwig gelijk blijvende persoonlijkheid.
   Hij onderwees ook hoe men aan de mening van een “zelf” een einde kan maken en hoe men zo het nibbana, de innerlijke vrede kan verwerkelijken. Dat gaat door het volledige opgeven van hechten, gehechtheid, door geen voorkeur en geen afkeer meer te hebben voor/van iemand of iets. Wanneer men niets meer als dierbaar en niet-dierbaar houdt en vrij is van hechten, dan is men volledig bevrijd van alles wat iemand zou kunnen boeien.
 
Nico