Boeddha Forum

de leer van anatta (vervolg)


Wat verstaat men onder persoonlijkheid?
 
     Het pali woord anatta wordt ook met “onpersoonlijkheid” vertaald. Wat nu wordt door de Verhevene 'persoonlijkheid'* genoemd?
* 'Persoonlijkheid' (sakkāya) is de illusie die door hechten aan de groepen van bestaan tot stand komt; niet te verwisselen met 'persoon' (puggala), de individualiteit die ook Verlichten hebben.
 
   De vijf groepen van bestaan waaraan men hecht, die worden persoonlijkheid genoemd. (M.44; M.28; M.109) Ze worden ook groeperingen van hechten genoemd. Het zijn:
1. de groepering van vorm, de bestaansgroep van vorm waaraan men hecht;
2. de groepering van gevoel, de bestaansgroep van gevoel waaraan men hecht;
3. de groepering van waarneming, de bestaansgroep van waarneming waaraan men hecht;
4. de groepering van de formaties, de bestaansgroep van de formaties waaraan men hecht; en
5. de groepering van het bewustzijn, de bestaansgroep van het bewustzijn waaraan men hecht. (M.28; M.109)
 
     Deze vijf groepen van bestaan waaraan gehecht wordt, wortelen in hebberigheid. (M.109; vgl. M.44)
Er kan veelvuldigheid zijn in de hebberigheid en begeerte in de vijf groepen van bestaan waaraan men hecht. Iemand denkt: 'Moge mijn vorm in de toekomst zo en zo zijn. Moge mijn gevoel, mijn waarneming, mijn formaties, mijn bewustzijn zo en zo zijn.' Op een dergelijke manier is er veelvuldigheid in de hebberigheid en de begeerte in de vijf groepen van bestaan waaraan men hecht. (M.109)
 
De oorsprong van de persoonlijkheid
       
   De oorsprong van de persoonlijkheid is het verlangen, de begeerte die naar wedergeboorte leidt, begeleid door passie en behagen scheppen, namelijk:
begeerte naar zinnelijkheid, begeerte naar bestaan, en
begeerte naar bestaansmogelijkheid. (M.44)
 
   Over het ontstaan van persoonlijkheid zei de Boeddha elders:
     ‘Het oog, de vormen, het zienbewustzijn, het ziencontact, het gevoel, de dorst - dat is van mij, dat ben ik, dat is mijn zelf,’ zo zegt men.
‘Het oor, de geluiden, het hoorbewustzijn, het hoorcontact, het gevoel, de dorst - dat is van mij, dan ben ik, dat is mijn zelf,’ zo zegt men.
‘De neus, de geuren, het ruikbewustzijn, het ruikcontact, het gevoel, de dorst - dat is van mij, dan ben ik, dat is mijn zelf,’ zo zegt men.
‘De tong, de smaken, het smaakbewustzijn, het smaakcontact, het gevoel, de dorst - dat is van mij, dan ben ik, dat is mijn zelf,’ zo zegt men.
‘Het lichaam, de aanrakingen, het aanrakingsbewustzijn, het lichaamscontact, het gevoel, de dorst - dat is van mij, dan ben ik, dat is mijn zelf,’ zo zegt men.
‘De geest, de gedachten, het denkbewustzijn, het denkcontact, het gevoel, de dorst, - dat is van mij, dat ben ik, dat is mijn zelf,’ zo zegt men. (M.148)

     De mening van persoonlijkheid ontstaat doordat men vorm, gevoel, waarneming, formaties of bewustzijn als het zelf beschouwt, of dat het zelf vorm, gevoel, waarneming, formaties of bewustzijn heeft, of dat vorm, gevoel, waarneming, formaties of bewustzijn in het zelf is, of dat het zelf in vorm, gevoel, waarneming, formaties of bewustzijn is. – Op die manier ontstaat de mening van persoonlijkheid. (M.44; M.109)
 
     De persoonlijkheidsvisie is een van de vijf lagere boeien. (M.64)
 
De groepen van bestaan
 
     Elke soort van vorm, hetzij in het verleden, toekomstig of tegenwoordig, innerlijk of uiterlijk, grof of fijn, laag of hoog, veraf of nabij, - dat is de bestaansgroep van vorm. Elke soort van gevoel, hetzij in het verleden, toekomstig of tegenwoordig, innerlijk of uiterlijk, grof of fijn, laag of hoog, veraf of nabij, - dat is de bestaansgroep van gevoel. Elke soort van waarneming, hetzij in het verleden, toekomstig of tegenwoordig, innerlijk of uiterlijk, grof of fijn, laag of hoog, veraf of nabij, - dat is de bestaansgroep van waarneming. Elke soort van formaties, hetzij in het verleden, toekomstig of tegenwoordig, innerlijk of uiterlijk, grof of fijn, laag of hoog, veraf of nabij, - dat is de bestaansgroep van formaties. Elke soort van bewustzijn, hetzij in het verleden, toekomstig of tegenwoordig, innerlijk of uiterlijk, grof of fijn, laag of hoog, veraf of nabij, - dat is de bestaansgroep van bewustzijn. Op die manier kan men het begrip 'groepen' toepassen op de groepen van bestaan. (M.109)
 
     De groepering van vorm bestaat uit de vijf grote elementen en de vorm die van de vijf grote elementen afstamt. Die vijf grote elementen zijn het aarde-element, het waterelement, het vuurelement, het windelement (luchtelement) en het ruimte-element. (M.28; M.109; M.140)
    
het aarde-element
 
     Het aarde-element kan zowel innerlijk als uiterlijk zijn. Het innerlijke aarde-element bestaat hierin: wat er bestaat aan vaste innerlijke dingen die tot iemand zelf behoren, en die object van hechten zijn, zoals hoofdhaar, lichaamshaar, nagels, tanden, huid, vlees, spieren, pezen, beenderen, beendermerg, nieren, hart, lever, middenrif, milt, longen, dikke darm, inhoud van de maag, ontlasting of wat er anders nog is aan innerlijke dingen, dat noemt men het innerlijke aarde-element.
     Zowel het innerlijke als het uiterlijke aarde-element moeten met gepaste wijsheid aldus beschouwd worden: “Dat is niet van mij, dat ben ik niet, dat is niet mijn zelf.” (M.140) Wanneer men zo het aarde-element beschouwt, dan maakt men de geest vrij van begeerte wat betreft het aarde-element.
     Eens komt de tijd waarin het uiterlijke aarde-element verdwijnt. Wanneer zelfs dit uiterlijke aarde-element, hoe groot het ook is, als vergankelijk beschouwd wordt, als onderhevig aan verdwijnen en verandering, hoeveel te meer dan dit lichaam waaraan door begeerte gehecht wordt en dat slechts korte tijd blijft bestaan. Dat lichaam kan niet als “ik” of “mijn” of “ik ben” beschouwd worden. (M.28; zie ook M.1)
 
Het waterelement
 
     Het waterelement kan zowel innerlijk als uiterlijk zijn. Het innerlijke waterelement bestaat hierin: wat er aan innerlijke dingen die tot iemand zelf behoren, water, waterig is en object van hechten, zoals gal, slijm, etter, bloed, zweet, vet, tranen, talk, speeksel, snot, gewrichtsvloeistof, urine of wat er anders nog aan innerlijke, tot iemand zelf behorende dingen, water, waterig en object van hechten is, dat noemt men het innerlijke waterelement.
Zowel het innerlijke als het uiterlijke waterelement moeten met gepaste wijsheid aldus beschouwd worden: “Dit is niet van mij, dit ben ik niet, dit is niet mijn zelf.”  (M.140) Wanneer men het waterelement zo beschouwt, maakt men de geest vrij van begeerte wat betreft het waterelement.
     Eens komt de tijd dat het water in de grote oceaan steeds ondieper wordt. Wanneer zelfs dat uiterlijke waterelement, hoe groot het ook is, als vergankelijk bezien wordt, als onderhevig aan verdwijnen en aan verandering, hoeveel meer dan dit lichaam waaraan door begeerte gehecht wordt en dat slechts korte tijd blijft bestaan. Dat lichaam kan niet als “ik” of “mijn” of “ik ben” beschouwd worden. (M.28; zie ook M.1)
 
Het vuurelement
 
     Het vuurelement kan zowel innerlijk als uiterlijk zijn. Het innerlijke vuurelement bestaat hierin: wat er bestaat aan innerlijke dingen die tot iemand zelf behoren, die vuur zijn, vurig en object van hechten, dus datgene waardoor men verwarmd wordt, ouder wordt en verteerd wordt, en datgene waardoor verteert wat gegeten, gedronken en geproefd is, of wat er anders nog aan innerlijke dingen die tot iemand zelf behoren, vuur, vurig en object van hechten is, dat noemt men het innerlijke vuurelement.
     Zowel het innerlijke als het uiterlijke vuurelement moeten met gepaste wijsheid aldus bezien worden: “Dit is niet van mij, dat ben ik niet, dat is niet mijn zelf.” (M.140) Wanneer men het vuurelement zo beschouwt, maakt men de geest vrij van begeerte wat betreft het vuurelement.
     Eens komt de tijd waarin men met moeite zal proberen vuur te maken. Wanneer zelfs dat uiterlijke vuurelement, hoe groot het ook is, als vergankelijk bezien wordt, als onderhevig aan verdwijnen en aan verandering, hoeveel te meer dan dit lichaam waaraan door begeerte gehecht wordt en dat slechts korte tijd blijft bestaan. Dat kan niet als “ik” of “mijn” of “ik ben” beschouwd worden. (M.28; zie ook M.1)
 
Het windelement
 
     Het windelement kan zowel innerlijk als uiterlijk zijn. Het innerlijke windelement is aldus: wat er aan innerlijke dingen is, die tot iemand zelf behoren, wind, winderig, en object van hechten, namelijk opstijgende winden, neergaande winden, winden in de buik, winden in de darmen, winden die door de ledematen stromen, in- en uitademing, of wat er anders nog aan innerlijke dingen is die tot iemand zelf behoren, wind, winderig en object van hechten, dat noemt men het innerlijke windelement.
     Zowel het innerlijke als het uiterlijke windelement moeten met gepaste wijsheid aldus bezien worden: “Dit is niet van mij, dat ben ik niet, dat is niet mijn zelf.” (M.140) Wanneer men het windelement zo met gepaste wijsheid beschouwt, maakt men de geest vrij van begeerte wat betreft het windelement.
     Eens komt de tijd dat men tevergeefs probeert wind te maken met een waaier of blaasbalg. Wanneer zelfs dat uiterlijke windelement, hoe groot het ook is, als vergankelijk gezien wordt, als onderhevig aan verdwijnen en aan verandering, hoeveel te meer dan dit lichaam waaraan door begeerte gehecht wordt en dat slechts korte tijd blijft bestaan. Dat kan niet als “ik” of “mijn” of “ik ben” beschouwd worden. (M.28; zie ook M.1)
 
Het ruimte-element
 
     Het ruimte-element kan zowel innerlijk als uiterlijk zijn. Het innerlijke ruimte-element is aldus: wat er aan innerlijke dingen is, die tot iemand zelf behoren, ruimte, ruimtelijk en object van hechten, dus de oorgaten, de neusgaten, de mondopening, en de opening waarmee datgene wat gegeten, gedronken, verteerd en geproefd is, afgeslikt wordt, en de opening waarin het zich ophoopt, en de opening waardoor het beneden uitgescheiden wordt, of wat er anders nog is aan innerlijke dingen is die tot iemand zelf behoren, ruimte, ruimtelijk en object van hechten: dat noemt men het innerlijke ruimte-element. Zowel het innerlijke als het uiterlijke ruimte-element zijn alleen maar ruimte-element. En dat moet met gepaste wijsheid aldus bezien worden: “Dit is niet van mij, dat ben ik niet, dat is niet mijn zelf.” (M.140)
 
     Juist zoals ruimte die door hout, klimplanten, gras en leem veroorzaakt is, als “huis” aangeduid wordt, evenzo wordt ruimte die door beenderen en pezen, vlees en huid veroorzaakt is, als “vorm” aangeduid.  (M.28)
 
de zintuigen
 

Wanneer innerlijk de zintuigen intact zijn, en uiterlijke objecten in de reikwijdte ervan komen, en er passende toevoer van voedsel aanwezig is, dan is er het verschijnen van de erbij behorende soorten bewustzijn. (zie M.28; M.9)
 
De vorm die op een dergelijke manier in het bestaan is getreden, wordt omsloten in de groepering van de vorm waaraan gehecht wordt.
     De inhoud van ons bewustzijn is onze wereld. Daaruit volgt dat de bestaansgroep van vorm waaraan gehecht wordt, niet alleen het eigen lichaam omvat, maar elke waargenomen vorm waaraan de illusie van "ik" zich kan hechten: dat behoort mij toe, of dat behoort mij niet toe, dat heb ik graag, of dat bevalt me niet.
     Het gevoel dat op een dergelijke manier in het bestaan is getreden, wordt omsloten in de groepering van het gevoel waaraan gehecht wordt.
     De waarneming die op een dergelijke manier in het bestaan is getreden, wordt omsloten in de groepering van de waarneming waaraan gehecht wordt.
     De formaties die op een dergelijke manier in het bestaan zijn getreden, worden omsloten in de groepering van de formaties waaraan gehecht wordt.
     Het bewustzijn dat op een dergelijke manier in het bestaan is getreden, wordt omsloten in de groepering van het bewustzijn waaraan gehecht wordt. (M.28)
 
     Op die manier komt het omsluiten, inzamelen en opstapelen van deze vijf groepen van bestaan tot stand. Nu is door de Verhevene het volgende gezegd: 'Iemand die oorzakelijk ontstaan ziet, ziet de Dhamma; iemand die de Dhamma ziet, ziet oorzakelijk ontstaan.' En deze vijf groepen van bestaan waaraan gehecht wordt, zijn oorzakelijk ontstaan. De begeerte, de neiging en het vasthouden aan deze vijf groepen van bestaan waaraan gehecht wordt, dat is de oorsprong van dukkha. Het verwijderen van begeerte en verlangen, het overwinnen van begeerte en verlangen naar deze vijf groepen van bestaan waaraan gehecht wordt, dat is het opheffen van dukkha. (M.28)
 
     Evenzo is het met het oor en geluiden; de neus en geuren; de tong en smaken; het lichaam en aanrakingsobjecten; de geest en geestobjecten. (M.28)
 
     Vorm, gevoel, waarneming, bewustzijn, en datgene wat formatie heeft, dat ben niet ik, dat behoort mij niet toe. Door zo te denken wordt men vrij ervan. Iemand die op die manier vrij geworden is, rustig van gemoed, van alle boeien bevrijd, hem heeft de legerschare van Mara niet gevonden.  (S.4.16)
(Bedoeld is dat de bevrijde er zeker van is dat hij aan de verlokkingen van de wereld ontkomen is; dat hij boven het bereik van de dood is gekomen).

Beëindigen van persoonlijkheid
 
   Wat wordt door de Verhevene het beëindigen van de persoonlijkheid genoemd?
   Het is het volledige verbleken en ophouden, het opgeven, verzaken, loslaten en afwijzen van de begeerte en van de hebberigheid. (M.44; M.109)
 
    Het pad dat naar de opheffing van de persoonlijkheid leidt, is als volgt:
     Men denkt: ‘De zintuigen (oog, oor, neus, tong, lichaam, geest), de zintuiglijk waarneembare objecten (vormen, geluiden, geuren, smaken, aanrakingen, gedachten), de diverse soorten van bewustzijn, de diverse soorten van contact, de diverse soorten van gevoel, de diverse soorten van dorst, verlangen - dat is niet van mij, dat ben ik niet, dat is niet mijn zelf.’ (M.148)

     Wat er ook bestaat aan vorm, gevoel, waarneming, formaties en bewustzijn, men ziet deze toestanden als vergankelijk, als onvoldaan, als een ziekte, een gezwel, als een ongeluk, als lijden, als iets vreemds, als iets dat zich oplost, als leeg, als niet-zelf. (M.64; zie ook M.122)

 
     Vorm is niet blijvend, is vergankelijk.
     Wat niet blijvend is, wat vergankelijk is, dat is vol onvoldaanheid. 'Het behoort mij niet toe, dat ben ik niet, dat is niet mijn zelf.' (M.64)
     Gevoel, waarneming, formaties, bewustzijn, – ze zijn niet blijvend, zijn vergankelijk. Men moet juist denken: 'Het behoort mij niet toe, dat ben ik niet, dat is niet mijn zelf.'
     Zo ziende hecht een goed onderwezen volgeling van de Boeddha niet meer aan vorm, gevoel, waarneming, formaties, bewustzijn. Zo wordt hij gelijkmoedig. Ten gevolge daarvan wordt hij bevrijd. Het weten ontstaat in de bevrijde: 'Dat is bevrijding; geboorte is vernietigd, het heilige leven is geleefd; gedaan is wat gedaan moest worden; niets meer heb ik verder te maken met werelds bestaan.' (S.12.70)   

(wordt vervolgd)

The Discourse on Love

This is what should be done by those who are skilled in goodness,
and who know the place of peace.

Let them be able and upright, very upright,
easy to speak to, gentle and humble;
content and unburdensome,
unbusied, living lightly,
alert, with senses calmed,
courteous, not fawning on families.

Let them not do the slightest thing
that others might blame with reason.

May they be happy and safe!
May all beings be happy!

Whatever living creatures there are
with not a one left out—
frail or firm, long or large,
medium, small, tiny or round,
visible or invisible,
living far or near,
those born or to be born:
May all beings be happy!

Let none turn from one another,
nor look down on anyone anywhere.
Though provoked or aggrieved,
let them not wish pain on each other.

Even as a mother would protect with her life
her child, her only child,
so too for all creatures
unfold a boundless heart.

With love for the whole world,
unfold a boundless heart.
Above, below, all round,
unconstricted, without enemy or foe.

When standing, walking, sitting,
or lying down while still wakeful,
keep this ever in mind,
for this, they say, is a holy abiding in this life.

(Avoiding harmful views,
virtuous, accomplished in insight,
with sensual desire dispelled,
they never come back to a womb again.)

(vertaling bhikkhu Sujato, het laatste vers zou later toegevoegd zijn volgens hem)

(vervolg informatie over Nibbida)

“Dit is niet van mij (of mijn), dit ben Ik niet, dit is niet mijn zelf”

Dit is een formule die heel vaak herhaald wordt in de sutta’s. Het wordt toegepast op al het geconditioneerde. Het speelt er op in dat hartstocht en identiteitsvisies en beleving heel sterk aan elkaar gekoppeld zijn. De Pali sutta’s geven wat dat betreft aan dat sinds beginloze tijd de fysieke en mentale aspecten die we ervaren zo worden gezien en beleefd: ‘Dit ben Ik, dit is van mij, dit is mijn zelf’.

Opkomende neigingen, gedachten, emoties, lichamelijke gewaarwordingen, emoties, gevoelens worden gezien en beleefd als : "Dit is van mij, dit ben Ik, dit is mijn zelf'.
Hierdoor is er natuurlijk een hele krachtige innige relatie mee, een hele beladen relatie ook, kun je wel zeggen lijkt me. Als je visie en perceptie is dat je, bijvoorbeeld, gedachten bent, dan zal je moeite hebben met het verdwijnen van gedachten, terwijl dat een hele onbeladen zaak is voor iemand die weet, ziet en beleefd dat het einde van gedachten echt niet het einde is van jezelf. Maar dit is maar een voorbeeld van hoe beladen dingen kunnen worden, hoe persoonlijk en emotioneel, vanuit de visies en beleving ‘Dit ben Ik, dit is van-mij, dit is mijn zelf’.

De sutta’s leren dat de eerste stap die we moeten maken ligt op het vlak van visie (sakkaya ditthi’s), van zaken beschouwen (ditthi), en niet zozeer op het vlak van perceptie (sanna, asmi mana), beleving. Een sotapanna heeft bijvoorbeeld alle (verkeerde) visies over een zelf in relatie tot het ervarene verlaten en begrijpt het niet meer als van-mij, maar dat is nog niet echt volledig waargemaakt, gerealiseerd. Iemand beleeft het dan nog niet 100% zo. Dus, het afstand doen van sakkaya ditthi, is niet hetzelfde als bevrijding of volledige onthechting. Dat is het pas echt bij arahantschap.

Het is natuurlijk heel moeilijk om passieloos te worden naar iets als je dat ziet als jezelf, als wie/wat je bent of als je bezit, als je wezen. De Pali Boeddha leert dat deze hartstocht bij ons zit, in aanleg al bij geboorte, doordat het via eindeloos veel levens is opgepot.

Ik kan wel eindeloos veel meer teksten aanhalen over hoe de zaken zien zoals ze werkelijk zijn (annica, dukkha, anatta, niet Ik, niet mijn) leidt tot Nibbida, tot een andere waardering er van, en vervolgens tot het afzwakken en verdwijnen van passie er voor, en vervolgens tot de kennis van bevrijding, maar dit lijkt me wel genoeg besproken in het vorige deel.
Dit is hoe inzicht op een natuurlijke manier uitmondt in bevrijding, volgens de lijn van de Pali Boeddha-Dhamma.

Ik denk dat we allemaal wel Nibbida kennen, op vlakken. Of merken dat het eigenlijk nogal gewoon is, natuurlijk, dat je waardering, en daarmee ook de passie voor iets, je gehechtheid aan iets, kan opdrogen. Dat kan helemaal veranderen. Je kunt volledig bekoelen ten opzichte van iets waarvan je eerder enorme passie voelde en binding. Het is eigenlijk vrij natuurlijk en zo behandelen de sutta’s het dus ook.  Bij oudere mensen zie je het ook veel.
In de passieloosheid ontbreekt ook het instinctief grijpen, hechten en neigen naar het geconditioneerde. Dit wordt ook wel geestelijke afzondering genoemd (seclusion). Er zijn zeker nog gewaarwordingen maar omdat er geen hechten meer is door tanha, is er ook een geestelijke afzondering daarvan.


Specifieke oefeningen

Naast het ontwikkelen en toepassen van inzicht op al het geconditioneerde  (anicca, dukkha, anatta, niet-Ik, niet-mijn),  er een realistische kijk op krijgen,  zijn er ook nog andere, meer specifieke oefeningen om Nibbida ten opzichte van iets op te wekken en minder koortsig te worden.

Bijvoorbeeld het lichaam beschouwen als walgelijk, smerig, waarbij uit negen openingen allerlei smerigs loopt. (AN9.15*)  Of de verschillende stadia van ontbinding van het lichaam beschouwen.
Dit kan verkeerd aflopen als je zo een emotionele walging en afkeer ontwikkelt ten opzichte van het lichaam. De teksten geven zelfs aan dat monniken na deze oefening zelfmoord pleegden. Ik hoop dat deze informatie duidelijk heeft gemaakt dat dit niks te maken heeft met de Dhamma, en met groeiende wijsheid. Inzicht of wijsheid maakt je realistischer, en daarmee rijper, nuchter, bekoelt, maar leidt niet tot een depressie of suicidale neigingen.

Net zo zijn er oefeningen om te contempleren over de weerzinwekkendheid van voedsel of geen verheugenis zien in de gehele wereld (hier op Aarde en in samsara). Het is denk ik echt nodig te begrijpen waarvoor zulke oefeningen dienen, namelijk veel te sterke gehechtheid en obsessies tegengaan. Als zulke oefeningen echter alleen maar leiden tot walging en afkeer en weerzin en depressie, dan ben je niet bezig met de Dhamma, want de Dhamma leidt tot passieloosheid, tot vrede, niet tot depressie. En afkeer en depressie is natuurlijk geen vrede. Je moet dus zulke oefeningen goed in de context begrijpen.

Ik hoop dat zo duidelijk is geworden hoe via de groei van inzicht of wijsheid, Nibbida een natuurlijk gevolg is, en dat het natuurlijk gevolg van Nibbida het opdrogen van de hartstocht in de vorm van asava, tanha en anusaya is, en daarmee komt de kennis en visie van bevrijding op.

Dit was wat informatie over Nibbida.

Misschien is het wat om dit samen te bespreken. Wat vinden jullie er van?

Nibbida

In deze serie posten een verkenning van het Pali begrip Nibbida. Het is volgens mij een belangrijk begrip (d. i. een mentale ontwikkeling) dat een grote rol speelt op weg naar de kennis en visie van bevrijding.

Het belang wordt als volgt geïllustreerd: Leidt een oefening, instructie, les, praktijk niet tot Nibbida, dan is het geen Dhamma. Het tegenovergestelde geldt ook. (AN7.83)

Het onderstaande is een verkenning. Wat betekent Nibbida en hoe speelt dit een rol in de Pali Boeddha Dhamma?

Volgens Bodhi betekent Nibbida een kalm innerlijk afkeren van al het geconditioneerd bestaan zoals beschreven met de vijf khandha’s, de zes zintuiglijke bases, en de eerste edele waarheid. Volgens hem is het geen emotionele afkeer of walging vergezeld door gruwel en afkeer. (SNI, Inleiding, blz. 5).
Volgens het commentaar is Nibbida een diepzinnig innerlijk afkeren van al het geconditioneerd bestaan dat komt met de hogere staten van inzicht. (SNI, blz. 846)
Nibbida is waar inzicht in uitmondt of zijn hoogtepunt in bereikt. (MN, noot 265)

Vertalingen

Naar het Engels wordt het o.a. vertaald als ‘revulsion’ (Bodhi), ‘disillusionment (Sujato), ‘disenchantment’ (Bodhi, Thanissaro).

Ik denk dat met name ‘disenchantment’ goed aansluit bij de teksten. In het woordenboek wordt disenchantment zo beschreven: 

- A feeling of no longer believing in the value of something, especially having learned of the problems with it.

Dit sluit volgens mij heel goed aan bij de teksten, in die zin, dat die aangeven dat 1. als er geen bevrediging of voldoening in de wereld zou zijn, als dat niet te halen zou zijn, zouden wezens ook niet verkikkerd raken op zaken in de wereld, er niet toe aangetrokken zijn. Er op uit zijn te gaan ervaren. 2. Als er geen gevaar (nadelen) in de wereld zou zijn, als aan niks nadelen zouden kleven, dan zouden wezens er niet Nibbida bij ervaren. Ze zouden zich daar niet van afkeren. Ze zouden niet hun begeerte er voor kwijtraken. En 3. als er geen ontsnapping aan de wereld zou zijn, zouden wezens er niet aan ontsnappen. (AN3.105, SN14.33/34, SN35.17)

Dit driespan wordt vaak beschreven. Een wijze kent de bevrediging/voldoening, de gevaren/nadelen, en de ontsnapping aan al het geconditioneerde.

Nibbida is dus zeker verbonden met het zien van de gevaren, risico’s, nadelen die aan iets kleven. In brede (of existentiele) zin ook de gevaren zien van ketening, van afhankelijkheid, van vastzitten in samsara.
Wezens hebben al lange tijd, zonder ontdekbaar begin, lijden ervaren, doodsangsten en rampen meegemaakt, en de begraafplaatsen doen zwellen, met hun lijken. Het is genoeg om Nibbida te ervaren jegens alle formaties, genoeg om passieloos te worden jegens hen en bevrijd van hen te worden. (SN15.1)

Strekking

Als er niet een soort besef van nadelen, risico’s, gevaren is van iets, dan zouden we ons er niet snel van afkeren en verlangenloos naar worden en zijn.  Als er bijvoorbeeld geen nadelen zouden kleven aan drugs en drank, zouden we misschien wel elke dag in een roes leven. Maar we kennen en zien de nadelen en risico’s. Daardoor keer je je daar (eerder, met meer wijsheid) vanaf. Vervaagt en verlies je de begeerte er voor. Het verlangen er naar, en in dat verlies van verlangen er naar, ben je er van bevrijd. Zit je er niet meer aan vast.

Wat wijsheid het meest kenmerkt is dat het niet meer kiest voor zaken die alleen maar toevoegen aan lijden, ellende, van jezelf, van anderen, van beiden, van de wereld. Zaken die niet leiden tot welzijn van jezelf, anderen, beiden en de wereld. Zaken die ketenen. Zaken die helemaal geen einde maken aan lijden, maar dat in stand houden of zelfs verergeren. Het kost vaak tijd en persoonlijke rijping, persoonlijke groei in wijsheid, sensitiviteit om daar ook echt naar te gaan leven. Want de onrijpe en onwijze geest is vaak grof, walst overal overheen, zelfs als ie pijn en ellende ervaart, walst ie nog door.

Nibbida verwijst dus niet zozeer, zoals Bodhi ook aangeeft, naar een emotionele opwelling van afkeer maar het is een fundamenteler verandering in hoe je zaken waardeert, dat zich op persoonlijke wijze manifesteert in het afzwakken en verdwijnen van de begeerte naar iets. Je wordt sensitiever, wijzer.

Het onderricht geeft aan dat als je de zaken echt ziet en kent zoals ze werkelijk zijn, (de manier waarop inzicht wordt besproken in de sutta’s), Nibbida een natuurlijk gevolg daarvan is. Het is volgens de  Pali sutta’s een natuurlijk gevolg dat je je er dan van afkeert, je interesse er voor verliest, de begeerte er voor afzwakt en verdwijnt. Voorbeeld, als je met meer wijsheid kijkt naar drank en drugsgebruik dan verlies je op natuurlijke wijze geleidelijk maar zeker de lust er voor. Je gaat zaken anders waarderen. Waar je er eerst enorm naar uitkeek, naar verlangde, aan gehecht was, verandert dat. De keten zwakt af en verbreekt.

Het natuurlijke gevolg van Nibbida is dus vervolgens dat je passieloos wordt ten opzichte van iets,  immers, je hebt er geen interesse meer voor, je ziet er geen heil meer in. Dat is de omslag die je maakt, Nibbida. Je verlangt er niet meer naar. Met die passieloosheid ben je dan daarvan bevrijd. Je hecht er dan niet meer aan. Dus inzicht vindt zijn hoogtepunt in Nibbida en een hartstochtloze relatie met alles wat komt en gaat.

Keten van voorwaardelijkheid

Deze keten van  voorwaardelijkheid wordt op heel veel plekken zo  beschreven:
Als iemand deugdzaam is, dan is de directe oorzaak van juiste concentratie aanwezig. Als er juiste concentratie is, is er de directe oorzaak van de kennis en visie van de zaken zien zoals ze werkelijk zijn. Als dat er is, is er de directe oorzaak van Nibbida en passieloosheid (viraga). Als dat er is, is er de directe oorzaak van de kennis en visie van bevrijding. (AN5.24)
Dus, moraliteit, concentratie, wijsheid, bevrijding.

De kennis en visie van bevrijding komt dus van het vervagen, verdwijnen, eindigen van de hartstochtelijke relatie met alles wat we ervaren en dat komt van een andere waardering er van, het anders gaan zien.

Het deugdzame gedrag als directe oorzaak van juiste concentratie zit hem in de afwezigheid, dan, van het element van berouw/wroeging in de geest.  Hierdoor is er het element van blijdschap en vreugde in de geest. Hierdoor is er ook kalmte in het lichaam en geest. Hierdoor is er plezier/genoegen. Dan is er geen zoeken en dolen van de geest. Hierdoor is er concentratie, hierdoor zie je de zaken zoals ze werkelijkheid zijn. Hierdoor verliest dat zijn bekoring en verliest het zijn waarde voor je. Hierdoor wordt je passieloos ten opzichte er van. Door passieloosheid realiseer je bevrijding. (AN10.1)

In de volgende post meer informatie over Nibbida.

(vervolg van de Kracht van Wijsheid)

Zien met wijsheid, directe kennis

Het onderricht geeft aan dat je dingen kan begrijpen op basis van: 1. vertrouwen (je neemt het aan, gelooft er in), 2. op basis van persoonlijke voorkeur, 3. op basis van mondelinge overlevering, 4. Gemotiveerde redeneringen of 5. een visie kan accepteren na die te hebben overwogen. Maar er zijn ook dingen die je rechtstreeks kunt zien met wijsheid. Welke dingen? Je ziet een vorm met het oog en je weet of er daarna hebzucht, haat of begoocheling aanwezig is, of, als dat er niet is, dan begrijp je dat ook. Dit is direct zien met wijsheid. Hetzelfde voor horen, tactiel voelen, proeven, ruiken en ook ten aanzien van ideeën en mentale verschijnselen. Dus bij alle zes zintuiglijke poorten. (SN35.153)

De bedoeling van wijsheid is directe kennis, diens bedoeling is volledig begrip, diens bedoeling is het afstand doen. (MN43.12)

Hoe verkrijg je de wijsheid fundamenteel voor het spirituele leven?

Acht oorzaken en condities worden genoemd voor het verkrijgen van de wijsheid fundamenteel voor het spirituele leven: 1. In afhankelijkheid leven van een leraar of iemand in de positie van een leraar. Iemand ten opzichte waarvan je een scherp gevoel van morele schaamte, morele vrees, affectie en eerbied hebt. 2. Bij vragen en twijfels lossen de leraren je twijfels over bepaalde zaken op, onthullen wat nog niet onthuld is, verhelderen de zaak.  3. Je neemt je toevlucht tot twee soorten terugtrekkingen, die in lichaam en in geest. 4. Je bent deugdzaam, je wordt beheerst door de regels, traint in de trainingsregels, ziet gevaar in de kleinste fouten. 5. Je hebt veel geleerd, onthoudt wat geleerd is van de onderrichtingen. Je hebt dat alles goed onderzocht en dringt er in door met visie. 6. Je bent sterk, ferm qua inspanning om voortdurend afstand te doen van onheilzame zaken en heilzame staten op te wekken en te onderhouden. 7. Je onthoudt je van zinloos en onsamenhangend gekletst, spreekt alleen over de Dhamma en niet over triviale zaken en je verzoekt ook niet iemand anders om dat te doen, en je omarmt de edele stilte.  8. Je verblijft constant het ontstaan en verdwijnen van rupa, vedana, sanna, sankhara en vinanna beschouwend; zo is rupa, zo is diens ontstaan, zo diens verdwijnen, en zo ook voor de andere khandha’s. (AN8.2)

Dit laatste wordt in de sutta’s de edele en doordringende wijsheid genoemd, die het ontstaan en verdwijnen van verschijnselen onderscheidt en leidt tot de complete vernietiging van lijden. Ook edele juiste visie genoemd.

Edele doordringende wijsheid

Wat is dan het beschouwen van het ontstaan en beeindigen van rupa, vedana, sanna, sankhara en vinnana?

Het ontstaan van rupa, vedana ,sanna, sankhara en vinnana wordt beschreven als de verheugenis of het plezier wat je er in ziet en zoekt. Dus de tweede edele waarheid. De verheugenis is het hechten. Als je je verheugt om straks dit of dat te ervaren, bijvoorbeeld genot, dan ontstaat zo nieuwe vedana, vinnana etc. Het voedt zo het wordingsproces en samsara.
Het beëindigen van rupa, vedana, sanna, sankhara en vinnana komt van het niet-verheugen en verwelkomen waardoor geen hechten en worden plaatsvindt. (SN22.5).
https://suttacentral.net/sn22.5/en/bodhi?layout=plain&reference=none&notes=asterisk&highlight=false&script=latin

Het is dus door het najagen van bepaalde ervaringen, genot, jhana, geluk, dit en dat, dat je volgens de analyses en ervaringen van de Boeddha juist geen einde maakt aan de lijdenspiraal.
Dit is het zien van het ontstaan en beeindigen van de khandha’s oftewel het zien van het samsarische Pad en het pad dat leidt naar Nibbana. Deze edele doordringende wijsheid maakt volledig een einde aan lijden. 

Je oefent dus zo dat je bij jezelf ziet dat er een begeerte en verheugenis ontstaat om dit en dat te ervaren en geeft dat op, laat het los, doet er afstand van op dat moment. Je kent die begeerte als de oorzaak van lijden, de tweede edele waarheid.  Je doet afstand van de tweede edele waarheid, de oorzaak van lijden. Die afstand, dat loslaten, dat opgeven is het Pad naar Nibbana.

Groei van wijsheid

Tot de groei van wijsheid leiden: omgaan met goede personen, de goede Dhamma horen, zorgvuldige aandacht, en oefenen in overeenstemming met de Dhamma. (AN4.248)
Deze vier factoren zijn hier eerder behandeld: https://www.boeddhaforum.nl/index.php?topic=3529.msg30130#msg30130

Mindfulness gericht op het lichaam, indien ontwikkeld en gecultiveerd leidt tot de groei van wijsheid en de doordringendheid van wijsheid. (AN1.600-650)

Wat helpt wijsheid? Gedachten aan verzaken, gedachten van niet-kwade wil en niet-wreedheid.
Dat laatste wordt ook wel uitgelegd als goede wil en mededogen . (MN19.3-5)

Wanneer kalmte wordt ontwikkeld, ervaar je daarvan het voordeel dat de geest wordt ontwikkeld. Dan wordt afstand gedaan van begeerte. Wanneer inzicht wordt ontwikkeld, is het voordeel daarvan dat wijsheid wordt ontwikkeld, en dan wordt afstand gedaan van onwetendheid. Een geest bezoedeld met begeerte is niet bevrijd, en wijsheid bezoedeld met onwetendheid is niet ontwikkeld. Door het vervagen (uitdoven) van begeerte is er bevrijding van geest, en door het vervagen van onwetendheid is er bevrijding door wijsheid. (AN2.31)

Niet Identificeren

Hoe negeer je wijsheid niet? Als je de zes interne en externe elementen (inclusief het element van ruimte en bewustzijn) met gepaste wijsheid zo ziet: ‘dit is niet van-mij, dit ben ik niet, dit is niet mijn zelf’. (MN140). Het aarde element is enkel het aarde element. Het vuur element is enkel het vuur element etc. Iemand die het zo ziet, wordt ontgoocheld ten aanzien van de elementen en hartstochtloos. Dan komt de kennis van bevrijding op want dan mist de voorwaarde van gehechtheid.

Overigens, de teksten kiezen verschillende invalshoeken voor deze beschouwing: ‘dit ben Ik niet, dit is niet van mij, dit is niet mijn zelf' (essentie). Je kunt hetzelfde toepassen op de zintuigelijke domeinen en de khandha’s. Dat overlapt elkaar allemaal. Het komt er toch op neer dat wat je dan ook via de zes zintuigen ervaart, beschouwt als : ‘dit is niet van mij, dit ben ik niet, dit is niet mijn zelf’.

Waarom is dit zogenaamde gepaste wijsheid? Omdat iets wat vergankelijk is, niet duurzaam, onbevredigend en onderhevig aan verandering, niet gepast is om zo te zien dat je dat bent, dat je dat bezit, en dat dat je essentie/wezen/zelf is. (MN146)

In de volgende post nog wat laatste informatie over de Kracht van Wijsheid