Ik geloof niet in vorige of volgende levens.
Althans, zo'n concept kan ik in mijn denken niet verwerken.
Al eerder schreef ik over mijn (vermeend) rationele houding en mijn boek
De Ware Weg - Simpeler leven in een moeilijke maatschappij. over een rationele manier van leven. Om eens duidelijk te zijn: ik sta nog steeds achter de inhoud. Ik geloof dat een rationele houding bijzonder heilzaam kan zijn voor de maatschappij en voor ons zelf. Een solide basis van wat we bij gebrek aan beter dan maar feiten noemen is broodnodig om discussies nut te laten hebben. Anders blijft het standpunten uitwisselen en argumenteren aan de hand van hoe we ons voelen. Dat proberen we al een paar duizend jaar en het werkt niet.
Een bijkomend punt is dat nieuwsgierigheid spiritueel belangrijk is, tenminste als het gaat om een gemeend verlangen de werkelijkheid te leren kennen.
Nieuwsgierigheid op zich is niet zo veel waard. Het gevoel van nieuwsgierigheid kan bevredigd worden door roddelen - afgekeurd in de pañca-sila en niet voor niks - maar ook door sprookjes. Als je wil weten waarom het bliksemt dan is een verhaal over Thor met z'n hamer Mjölnir een even goede verklaring als een set differentiaalvergelijkingen. Patroonvorming en niet-lineaire dynamica zijn helemaal niet nodig om je nieuwsgierigheid te bevredigen. En daarbij, Thor lijkt zoveel simpeler te snappen.
Dat is best een centraal punt. Thor is namelijk helemaal niet simpel. Als je om te beginnen een verklaring moet aanleveren hoe Chris Hemsworth ontstaan is vanuit basale materie dan ben je wel even bezig. Een elektrische ontlading is in een paar regels formules al uitgelegd. Chris zelf is overigens gewoon een mens dus als we Thor willen verklaren dan moeten we uitleggen hoe een god ontstaat. En aantonen dat die bestaat. Het lijkt simpel omdat we een menselijk verhaal vertellen en net doen als of korte woorden ook heldere concepten beschrijven. In wezen zijn die korte woorden slechts labels voor stapels aan complexe ideeën.
Het lijkt allemaal makkelijk om je wereld te vullen met deva's en demonen maar alleen zolang je je niet afvraagt hoe dat allemaal in elkaar steekt. De Boeddha zou waarschijnlijk zeggen dat dit geen profijtelijke vragen zijn en we moeten toegeven dat het lastig voorstelbaar is hoe kennis hierover ons sneller nibbana laat bereiken. Evenzogoed is onze oefening gediend door een sterker wordend saddha en saddha stijgt waar geloof bevestigd wordt.
We hebben het de laatste tijd op dit forum gehad over citta. Citta (Pali en Sanskriet) is een kort woord en zou bedriegelijk simpel kunnen lijken. Heel ruw gezegd is het een synoniem voor geest. Iets meer specifiek wordt het, door sommigen althans, omschreven als 'dat wat weet', dat wat meemaakt zou je ook kunnen zeggen. Ik stel me voor dat citta dan ook overgaat van dit leven naar een volgende. In onze pogingen om heel exact te begrijpen wat er nu precies bedoeld wordt met dit woord in een bepaalde sutta vergeten we, denk ik, wel eens een heel belangrijke vraag.
Maar hoe dan?
Sommige christenen kunnen heel uitgebreid én gedetailleerd schrijven over de eigenschappen van de ziel, hoe die reageert of dit en dat en wat ermee gebeurt onder bepaalde omstandigheden. Het is heel goed mogelijk om je hele leven studerend door te brengen in boek na boek zonder ooit te twijfelen aan de basis-aanname dat de ziel bestaat. Boeddhisten geloven dat over het algemeen niet, in elk geval onder de theravadin. Ook deze studieuze gelovigen vergeten de vraag te stellen.
Maar hoe dan?
Hetzelfde gaat op voor kamma (karma). Wij geloven in de wet van oorzaak en gevolg - wat redelijk vanzelfsprekend is - maar we geloven over het algemeen ook wel dat kamma over gaat van leven op leven. Hoe anders had Gotama Boeddha leven na leven kunnen werken om uiteindelijk een sammā-samboeddha te worden? Inclusief een tussenstop in the Tusita-hemel? De verhalen in de sutta's zijn wat dat betreft duidelijk genoeg. We kunnen boek na boek lezen over hoe dat precies allemaal in z'n werk gaat, binnen het boeddhistische begrippenapparaat, maar dan stellen we nog steeds niet die ene vraag.
Maar hoe dan?
Het is naar mijn mening altijd een geldige vraag als je wil weten hoe iets werkt. Symbolische of metaforische uitleg - zoals over kamma makkelijk genoeg te vinden is - helpt alleen om te begrijpen hoe de interne boeddhistische mythologie in elkaar zit. Die legt niet daadwerkelijk uit wat er nou precies gebeurt en hoe dat komt. Als ik ga kijken hoe het kan dat iets overgaat van het ene leven naar het volgende dan kom ik al snel verhalen tegen over een soort inertie. Het zou toch, zo lees je dan, gek zijn als de inertie van je wilsacties zomaar plotseling zou stoppen? Inertie kan niet zomaar verdwijnen. Dat is een waardevolle uitleg als je het idee wilt kunnen plaatsen, inpassen in je persoonlijke verhaal. Het klinkt plausibel.
Het is een categorie-misvatting. Als we over energie spreken dan is natuurkundig zeer wel bekend wat we daarmee bedoelen. Kinetische energie is zonder meer aantoonbaar maar dat wil niet zeggen dat alles waar energie bij betrokken is dus inertie heeft. Een spanningspotentiaal heeft geen inertie en de energie die erbij betrokken is kan gigantisch zijn. De energie van een brein zit in de voortdurende omzetting van (voornamelijk) suikers in uiteindelijk ATP en het gebruik daarvan om de neuronen aan de gang te houden en met elkaar te laten communiceren. Er rolt niks dat zou kunnen stoppen of niet.
Een rationele kijk op het leven heeft het grandioze voordeel dat als iets uiteindelijk goed en wel is aangetoond, dit ook meteen algemeen geldig is. Man of vrouw, bruin of wit, arm of rijk, boeddhist of atheïst, het maakt allemaal niet uit. Niemand ontsnapt aan.. de zwaartekracht, bijvoorbeeld. Een rationele kijk op het leven houdt onder meer in dat je respect hebt voor wat inmiddels genoegzaam bekend is. Dat is moeilijk. Soms is het onduidelijk wat eigenlijk zeker of bewezen is. Het is ook meer een kwestie van je houding dan dat je bepaalde stellingen aanhangt. Het zou een kwestie moeten zijn van 'niet mijn wil maar uw wil geschiede'. Als het ware dan. In dit geval is de
Litanie van Tarski nuttig. Misschien zelfs om te reciteren.
Als sneeuw wit is, dan wil ik geloven dat sneeuw wit is.
Als sneeuw niet wit is, dan wil ik geloven dat sneeuw niet wit is.
Als mijn leraar integer is, dan wil ik geloven dat mijn leraar integer is.
Als mijn leraar niet integer is, dan wil ik geloven dan mijn leraar niet integer is.
Als ik stroom-intrede bereik, dan wil ik geloven dat ik stroom-intrede bereik.
Als ik nog niet stroom-intrede bereik, dan wil ik geloven dat ik nog niet stroom-intrede bereik.
En zo voort.. de litanie is zonder einde en zelf in te vullen.
Rationalisme is een diepgaand nederige houding. Het is een houding die het ego afbreekt, vermindert, loslaat. Het helpt mij in de oefening om te weten dat moderne hersenwetenschappers bevestigen wat de Boeddha al zoveel eerder zei over een zelf dat niet gevonden wordt. Al was het maar omdat hetzelfde ontdekken op een andere manier helpt met begrijpen. Het brein functioneert, mensen denken en voelen. Daar is geen twijfel aan. Een zelf echter.. is niet aan te wijzen. We leren van de wetenschap dat onder de werkelijkheid waarover we op menselijk niveau vertellen een werkelijkheid van natuurkunde schuilgaat, spanning en kracht, deeltjes en energie. Steeds verder wordt duidelijk dat de natuur zelf gewoon doordraait zonder dat onze visie daarbij van belang is. We kunnen er regelmatigheden in ontdekken en die noemen we wetten maar als we dat niet doen verandert dat niks. In de hele geschiedenis van het heelal is nog nooit iets daadwerkelijk vreemds gebeurd. Wij begrijpen het hooguit niet.
Maar de wetenschap weet ook niet alles.
Dat klopt. Wetenschappers veranderen zelfs af en toe van mening. Wat we goed moeten begrijpen is dat dit hun kracht is, geen zwakte. Er is geen behoorlijke wetenschapper die ooit zegt 'het is zus' of 'het is zo'. Ze zeggen altijd iets als 'gegeven de bewijsmaterialen die we nu hebben en de modellen die zijn bedacht lijkt het er met flinke zekerheid op dat dit de juiste verklaring is'. Die zekerheid kan zelfs relatief zwak zijn. Een echte rationalist verwerkt continu informatie die binnenkomt en verhoogt of verlaagt de zekerheid van relevante stellingen. De vraag is dan niet meer 'geloof je dit, ja of nee?' maar veeleer 'hoe zeker kunnen we hiervan zijn?'
Religies hebben klassiek gezien altijd boude beweringen gedaan. Hoewel er vaak genoeg gesproken wordt over de diepste essentie of diepere waarheid komt het maar al te vaak neer op stellingen die je domweg dient te aanvaarden. Of zelfs geloven. De Dhamma heeft de eigenschap ehipassiko en dat is een belangrijk punt. Betekent dat echter ook dat we vragen mogen stellen bij de Vier Nobele Waarheden? Of bij de leer over kamma, over wat overgaat van dit leven naar het volgende? Of er om te beginnen wel op een betekenisvolle wijze volgende levens zijn? Mogen we die ene belangrijke vraag stellen?
Maar hoe dan?
Ja, dat mag. Het moet denk ik zelfs. Alles wat niet overeind blijf in het licht van de waarheid verdient het te verdwijnen. Alles wat je niet kunt uitleggen op zo'n manier dat je begrijpt hoe het werkt is nog steeds niet helder. Dat is op zich niet erg. Misschien is het gewoon wel heel erg moeilijk te begrijpen. Het is wel belangrijk dat we vragen blijven stellen, blijven onderzoeken.
Persoonlijk heb ik altijd al moeite gehad met het hele idee dat 'ik' een volgend leven zal hebben. Er is toch geen ik mij of mijn? Als we de stroom die overgaat geheel persoonlijk houden, stappen we dan niet te gemakkelijk heen over de invloeden die anderen op ons hebben gehad en de invloed die wij hebben op anderen? Hoe zit het met de verhouding tussen wilsacties en niet-wilsacties? Zijn er eigenlijk wel niet-wilsacties? En hoe werkt dat eigenlijk? De wil is .. ja, het is een kort woord in elk geval. Maar wat schuilt daar daadwerkelijk achter? Bestaat er eigenlijk wel een wil en zo ja, hoe dan? Het is gewoon niet voldoende om tweeëneenhalfduizend jaar oude woorden te plakken op concepten en dan te doen alsof je klaar bent. Je gaat dan verder met die woorden bestuderen en vergeet de belangrijkste vraag.
Maar hoe dan?
Als je dit continu doet en niet ophoudt dan kom je nergens. Er is een belangrijk voordeel aan verhalen vertellen op menselijk niveau: je kunt het tenminste aan. Niemand kan de veldvergelijkingen die komen kijken bij één menselijke handeling in quantummechanische termen uitdrukken alleen al uitschrijven, laat staan oplossen. De verhalen die we vertellen zijn niet compleet verkeerd alleen omdat we weten dat er 'eigenlijk' een warreling aan elementaire deeltjes onder zit. Yuval Harari beschrijft dit belangrijke inzicht vrij uitgebreid in zijn boek Homo Deus.
We moeten wel af en toe blijven vragen en niet denken dat we klaar zijn. Eliezer Yudkowsky (
www.lesswrong.com) schrijft vrij inzichtelijk over de mentale variant van de oude DOS-vraag 'Abort, Retry, Ignore?' Elke keer dat we iets niet begrijpen en we zijn ons daarvan bewust dan krijgen we de opties 'Explain, Worship, Ignore'. Als we dan op Explain klikken, als het ware, dan draait de wetenschap even en spuugt op een gegeven moment een antwoord uit. Vervolgens krijg je exact dezelfde vraag nog een keer: Explain, Worship, Ignore? Dit stop niet. Je kunt het hele raadsel ook negeren en je kunt zwelgen in de raadselachtigheid. Dat is de Worship-optie.
Een gebrek aan kennis is niet nobel, spiritueel of groots. Het betekent gewoon dat wij nog niet begrijpen hoe het eigenlijk werkt. Dat het werkt heeft niks met ons te maken. Geen proces heeft ooit vanuit zichzelf de eigenschap 'raadselachtig'. Niets is intrinsiek moeilijk. Het is. De Worship-optie lijkt me daarom uitgesloten. Ignore is eigenlijk niet te vermijden. Je moet wel met grote regelmaat. Je hoeft ook niet alles te weten. Het is wel belangrijk dat we ons ervan bewust zijn als we Ingnore kiezen. We besluiten om niet verder te proberen te begrijpen en dat zou eigenlijk niet onwillekeurig moeten gebeuren. Als dat wel gebeurt dan lopen we bijvoorbeeld in de val van doordenken met woorden terwijl we de woorden zelf eigenlijk niet helder hebben.
Als het gaat om de boeddhistische oefening dan kunnen we zo ook wel zien dat het werkt, zonder dat we elk detail begrijpen of kunnen geloven. Ga maar eens vlijtig en kundig oefenen met mediteren en na enkele maanden merk je toch wel verandering. Je doet vaardigheden op of misschien laat je gewoon onhandige patronen los. Er gebeurt iets. Probeer maar de Brahmavihara te ontwikkelen in je geest. Dat doet echt wat met je. De hele tekst hierboven bedoel ik niet als een aanval op het boeddhisme als religie. Ik bedoel niet te zeggen dat de Dhamma minder waard is dan mensen denken. Sterker nog, misschien wordt de Weg wel meer waard als we de betrekkelijkheid leren zien van ons begrip van concepten.
Hoe zit het dan met die andere levens?
Dat weet ik niet. Op dit moment zie ik niet genoeg reden om zoiets voor waar aan te nemen. Ook niet als de Boeddha het heeft gezegd. Ik vind het wel best om dit naast me neer te leggen tot er later een keer een moment van inzicht komt. Hoe je het ook wendt of keert, de oefening verandert toch niet.
Laat ik de Verhevene eens echt tegenspreken: ik snap niet waarom je zonder geloof in het overgaan van kamma na het opbreken van dit lichaam niet kunt werken aan je geest. Het nut daarvan zie ik zo ook wel, ook als ik - of hoe je dat ook wilt zien - na de lichamelijke dood er geen vruchten van zal plukken. Mijn menslievendheid is groot genoeg om deze wereld mooier te willen achterlaten dan ik haar aantrof. In zekere zin zijn alle menselijke levens verbonden met elkaar in één gigantisch netwerk. Invloeden over en weer doorkruisen de bevolking in een eindeloze warreling van concepten, neigingen, impulsen, gedachtes, gevoelens.. en zo voort. Wat is daadwerkelijk 'mij'? Komt dat niet voor een fors gedeelte voort uit hoe anderen zich met mij verhielden? Over en weer? Naarmate ik heel langzaam begin te realiseren wat anatta betekent, hoe minder ik me zorgen maak over volgende levens.
Kom aan, laten we mediteren, laten we oefenen, mild zijn, menslievend, liefdevol en vriendelijk, vol mededogen en medevreugde en natuurlijk gelijkmoedigheid. Onze rationele talenten zullen ons alleen maar tot steun zijn.
Met warme groet,
Maarten
