Over Bewustzijn (Vinnana)

[teksten Siebe]

Over Bewustzijn (Vinnana)

Inleiding

De komende tijd zal ik sutta’s en sutta-fragmenten over bewustzijn posten. Ik wilde me wat meer verdiepen in dit onderwerp om wat twijfels weg te werken. Dit is aardig gelukt.
Het is niet bedoeld als een compleet overzicht van alle plekken in de Canon waar dit onderwerp ter sprake komt.

Ik heb uit de volgende bronnen geput van de Sutta Pitaka: Digha Nikaya, vertaling Walshe; Majjhima Nikaya, vertaling Nanamoli en bhikkhu Bodhi; Samyutta Nikaya, deel I en II, vertaling bhikkhu Bodhi; Anguttara Nikaya, vertaling bhikkhu Bodhi; Dhammapada, vertaling bhikkhu Thanissaro; Sutta Nipata, vertaling V. Fausboll; Udana, vertaling bhikkhu Thanissaro; Itivuttaka, vertaling bhikkhu Thanissaro]

Vragen die in de komende bijdrages aan bod zullen komen zijn:
-waar verwijst bewustzijn naar?
-wat is de relatie van bewustzijn tot de andere khandha’s?
-hoe ontstaat bewustzijn?
-is bewustzijn eeuwig of vergankelijk? Ben ik bewustzijn?
-is er bewustzijn buiten de tijd, bewustzijn dat geen aggregaat is?
-is het hetzelfde bewustzijn dat rondgaat in de cyclus van geboorte en dood?
-wat is de rol van bewustzijn in voorwaardelijk ontstaan?
-waarom is het zo lastig bewustzijn niet te beschouwen als (je)zelf?
-wat is bevrijd bewustzijn?

Kort komt aan bod:
-bewustzijn als één van de zes elementen,
-de ononderbroken stroom van menselijk bewustzijn,
-bewustzijn als voeding,
-de sfeer van oneindig bewustzijn.

Ik hoop dat jullie het leerzaam vinden.

Moge we allemaal vrij zijn van haat, gehechtheid en begoocheling.

Hartelijke groet,
Siebe
Oktober 2016

[teksten Siebe]

Waar verwijst ‘bewustzijn’ naar?

Majjhima Nikaya 43 §4
“’Bewustzijn, bewustzijn’ wordt gezegd, vriend. Verwijzend naar wat wordt ‘bewustzijn’ gezegd?”
“’Het is bewust van, het is bewust van (of ‘kent’, Siebe)’, vriend; dat is waarom ‘bewustzijn’ wordt gezegd. Waar is het bewust van? Het is bewust van: ‘[Dit is] plezierig; het is bewust van ‘[Dit is] pijnlijk’; het is bewust van ‘[Dit is] noch pijnlijk-noch-plezierig’. ‘Het is bewust van, het is bewust van’, vriend; dat is waarom ‘bewustzijn’ wordt gezegd”.

Opvallend vond ik dat in Samyutta Nikaya 22.79 iets vergelijkbaars wordt gezegd over gevoel (vedana). Het fragment: “En waarom, bhikkhu’s, noemen jullie het gevoel? ‘Het voelt’, bhikkhu’s, daarom wordt het gevoel genoemd¹¹¹. En wat voelt het? Het voelt plezier, het voelt pijn, het voelt noch-pijn-noch-plezier. ‘Het voelt’, bhikkhu’s, daarom wordt het gevoel genoemd”.

Noot 111: Spk (commentaar bij Samyutta Nikaya, Siebe): Het is gevoel dat voelt, niet iets anders- een wezen of een persoon.

Wat zegt dezelfde Samyutta Nikaya 22.79 over bewustzijn?
(...)
“En waarom, bhikkhu’s, noemen jullie het bewustzijn? ‘Het is bewust van (of ‘kent, Siebe), bhikkhu’s, daarom wordt het bewustzijn genoemd. En waar is het bewust van? Het is bewust van zuur, het is bewust van bitter, het is bewust van pittig, het is bewust van zoet, het is bewust van scherp, het is bewust van mild, het is bewust van zoutig, het is bewust van flauw. ‘Het is bewust van’, bhikkhu’s, daarom wordt het bewustzijn genoemd”.
(...)

Je kunt je dan zo wel afvragen wat bij cognitie nu precies het verschil is tussen voelen, waarnemen en bewust zijn van iets, nietwaar? Kun je dat wel onderscheiden?
Majjhima Nikaya 43 §9 geeft aan:
“Gevoel, waarneming en bewustzijn, vriend- zijn deze staten verbonden of onverbonden? En is het mogelijk om deze staten van elkaar te scheiden om de verschillen tussen hen te beschrijven?”.
“Gevoel, waarneming en bewustzijn, vriend- deze staten zijn verbonden, niet onverbonden, en het is onmogelijk om deze staten van elkaar te scheiden om vervolgens de verschillen te beschrijven. Want wat iemand voelt, dat neemt iemand waar; en wat iemand waarneemt, daar is ie bewust van”.

Ja, dus wat iemand voelt, dat neemt iemand ook waar en wat iemand waarneemt daar is iemand ook bewust van. Ik denk dat bovenstaand fragment vooral wil aangeven dat “op het moment van cognitie”, gevoel, waarneming en bewustzijn eigenlijk niet van elkaar te onderscheiden zijn. Maar zowel in sutta’s als in Abhidhamma literatuur worden ze wel afzonderlijk benoemd en besproken. Om iets meer te weten te komen over de verschillen, heb ik de Comprenhensive Manual of Abhidhamma, vertaling Bodhi, geraadpleegd. Wat blijkt daaruit?

Waarneming/Sanna
Het kenmerk van waarneming (sanna) is het waarnemen van de kwaliteiten van een object. Diens functie is dat het een kenmerk maakt van wat wordt ervaren, zodat wanneer je het object weer ervaart, je dit ook weet. Dus het speelt ook een rol in het herkennen van wat eerder is ervaren.
In mijn eigen woorden, je hebt (bijvoorbeeld) smaak-bewustzijn nodig om uberhaupt een smaak te ervaren, en het is sanna (waarneming) dat de kwaliteit van die specifieke smaak ervaart en weet te herkennen als bitter, zuur, zout etc.
Je kunt de verschillen denk ik ook zien in het visuele domein. Er zijn bijvoorbeeld mensen die zien wel goed, visueel bewustzijn functioneert prima, maar ze kunnen geen gezichten meer herkennen. Dit geeft denk ik ook aan wat de primaire functie is van visueel bewustzijn, namelijk zien, en van sanna, waarneming, namelijk onderscheiden en herkennen. Daarom wordt de khandha sanna (waarneming) waarschijnlijk ook wel vertaald als 'onderscheidende-waarneming'.

Gevoel/Vedana
 
Naast onderscheidende waarneming (sanna) gaat een bepaald zintuiglijk contact met een ervaren object ook gepaard met een bepaald gevoelsaroma. Gevoel (vedana) is de affectieve manier waarop een object wordt ervaren. Het woord vedana verwijst niét naar emotie (niet naar impuls van voorkeur of afkeer bijvoorbeeld), maar naar de basale affectieve kwaliteit van een ervaring, ofwel ervaren als aangenaam, onaangenaam of neutraal. 
Er wordt gezegd dat andere mentale factoren ook wel een bepaalde affectieve kwaliteit ervaren maar vedana doet dat meer volledig. Waar andere mentale factoren de kok zijn die het eten even voorproeft, geniet de koning vedana volledig van de smaak, zo wordt dat verbeeld. Een gewaarwording gaat altijd gepaard met een bepaald soort gevoel.

Bewustzijn/Vinnana

Bewustzijn (vinnana) speelt in cognitie (het kenproces) de rol van het naakte/basale besef van de aanwezigheid van een object, dus een basaal bewustzijn-van-iets, een geur, een bepaald geluid, gedachte etc. (Inleiding, Majjhima Nikaya, Nanamoli en Bodhi, p. 27).

Concluderend
Dus, ik trek de volgende conclusie: op het moment van cognitie zijn gevoel, waarneming en bewustzijn eigenlijk niet van elkaar te scheiden om vervolgens de verschillen te beschrijven, want wat je voelt, dat neem je ook waar en wat je waarneemt, daar ben je ook bewust van. Maar elk hebben ze wel hun eigen functie in het cognitieve proces. Bewustzijn verzorgt het basale bewustzijn-van-het-object (de geur, het geluid etc.), waarneming (sanna) weet de specifieke kwaliteiten er van te onderscheiden, herkennen en herinneren en gevoel (vedana) ervaart een bepaald gevoel erbij, ofwel aangenaam, onaangenaam of neutraal.

Een andere manier om aan te geven waar bewustzijn naar verwijst is bewustzijn in te delen in zes klassen of soorten. Welke zes?
Digha Nikaya 33 §2.2 (3): “Zes groepen/klassen van bewustzijn (vinnana-kaya): oog-bewustzijn, oor-, neus-, tong-, lichaam, geest-bewustzijn”¹. Deze zes worden in de sutta’s regelmatig genoemd.

Noot 1: mano-vinnana: ik vind het wel opvallend dat het door de vertalers van de Nikaya’s niet vertaald wordt als mentaal-bewustzijn maar als geest-bewustzijn. Geest-bewustzijn (mano-vinnana) verwijst volgens Bodhi naar alle soorten bewustzijn behalve de vijf soorten zintuiglijk bewustzijn die net genoemd zijn. Inbegrepen is bewust zijn van mentale beelden, abstracte ideeen, en interne staten van de geest, als ook het bewustzijn dat reflecteert over zintuiglijke objecten.

Nog wat bemerkingen:
Bewustzijn verwijst dus in de regel naar een moment bewustzijn-van-iets. Samen met (een moment) bewustzijn-van-iets bestaat er in de regel ook de indruk in de geest dat er een subject is, een waarnemer, een zelf/ik dat bewust is van iets. Dus als bewustzijn zich vestigt en tot wasdom komt, dan komt ook de indruk tot wasdom dat er een subject/zelf is dat bewust is van iets. Als die subject kleuring tot wasdom komt, ontstaat er gezindheid/geneigdheid (zie SN 12.40), zoals een bepaalde voorkeur of afkeer ten opzichte van het ervaren object. Het ene ontsluit het andere, als het ware. Reagerend vanuit die voorkeur (gehechtheid) en afkeer (haat) wordt weer kamma verzameld, meer brandstof voor het continueren van samsara. Als bewustzijn zich niet vestigt en tot wasdom komt, ontstaat er ook niet die gezindheid/geneigdheid.

Hoewel bewustzijn-van-iets in eerste instantie vrij schijnt te zijn van die subjectieve gezindheid en er een moment louter gewaarzijn van het object is, komt bewustzijn razendsnel tot wasdom en komt ook die subject-perceptie en subjectieve gezindheden/geneigdheden snel tot wasdom.
Dit betekent dat bewustzijn in de regel ook verwijst naar een moment van vertekende beleving, een vertekende wijze van kennen, namelijk gekleurd door het geloof in een zelf of subject dat ervaart. Bovendien, wat het ervaart kent het niet als 'dit ben ik niet, dit is niet van mij, niet mijn zelf'.

In de komende post zal ik nog wat andere sutta’s en/of sutta-fragmenten presenteren die de relatie tussen bewustzijn en de andere khandha’s nader belichten.

hartelijke groet,
Siebe

[teksten Siebe]

Wat is de relatie van bewustzijn tot de andere khandha’s?

Het eerste sutta-fragment is al eerder aan bod geweest maar plaats ik hier voor de volledigheid nog eens.

Majjhima Nikaya 43
§9 “Gevoel, waarneming en bewustzijn, vriend- zijn deze staten verbonden of onverbonden? En is het mogelijk om deze staten van elkaar te scheiden om de verschillen tussen hen te beschrijven?”.
“Gevoel, waarneming en bewustzijn, vriend- deze staten zijn verbonden, niet onverbonden, en het is onmogelijk om deze staten van elkaar te scheiden om vervolgens de verschillen te beschrijven. Want wat men voelt, dan neemt men waar; en wat men waarneemt, daar is men bewust van. Dat is waarom deze staten verbonden zijn, niet onverbonden, en het is onmogelijk om deze staten van elkaar te scheiden om vervolgens de verschillen tussen hen te beschrijven.”

Majjhima Nikaya 102
§7 (...) “Dat een bepaalde kluizenaar of brahmaan zou kunnen zeggen: “Los van materiele vorm, los van gevoel, los van waarneming, los van formaties (hier de vierde khandha, Siebe) zal ik het komen en gaan van bewustzijn beschrijven, diens heengaan en opnieuw verschijnen, diens groei, toename en rijping”- dat is onmogelijk⁹⁴²”(...)

Noot 942: MA (het commentaar bij Majjhima Nikaya, Siebe) wijst er op dat deze verklaring wordt gemaakt met betrekking tot die niveaus van het bestaan waar alle vijf aggregaten aanwezig zijn. In de onstoffelijke sferen doet bewustzijn zich voor zonder het aggregaat van materiele vorm, en in de niet waarnemende sfeer is er materiele vorm zonder bewustzijn. Maar bewustzijn doet zich nooit voor zonder de drie andere mentale aggregaten (gevoel, waarneming, formaties, Siebe).

Digha Nikaya 2
§83 “En zo, met geest geconcentreerd, gezuiverd, en opgeschoond, onbezoedeld, vrij van onzuiverheden, en na onverstoorbaarheid bereikt te hebben, richt en doet hij zijn geest overhellen naar weten en zien. En hij weet: “Dit, mijn lichaam, is materieel, bestaand uit de vier grote elementen, geboren vanuit vader en moeder, gevoed door rijst en pap, vergankelijk, vatbaar om gewond te raken en te verslijten, te breken en vernietigd te raken, en dit is mijn bewustzijn dat er aan gebonden is en er van afhankelijk.”¹²⁵

Noot 125: “Rhys Davids wijst er op dat deze en andere passages het idee weerleggen dat bewustzijn (vinnana) transmigreert (als in een zielsverhuizing, Siebe). Voor het koesteren van dit geloof werd Sati streng door de Boeddha berispt (in MN38, zie komende post ‘Is het hetzelfde bewustzijn dat rondgaat in de cyclus van geboorte en dood, Siebe). Een opnieuw koppelend bewustzijn (patisandhi) ontstaat bij de bevruchting, afhankelijk van de oude (zie Visuddhimagga 17.164ff).

Majjhima Nikaya 77
§29 (...)”Dit lichaam van mij, gemaakt van materiele vorm, bestaande uit de vier grote elementen, geschapen door een moeder en vader, en opgebouwd vanuit gekookte rijst en pap, is onderhevig aan vergaan, verslijten en wegwrijven (rubbed away), tot oplossen en desintegratie, en dit bewustzijn van mij wordt er door ondersteund en is er aan gebonden” (...)

Je ziet dus op meerdere plekken gezegd worden dat bewustzijn door het lichaam wordt ondersteund, er van afhankelijk is en er aan gebonden is. Dit geldt voor de zes vormen van bewustzijn, lijkt me. Een moment bewust-zijn-van is hier mede afhankelijk van het bestaan van een zintuiglijke basis; een basis van het oog, oor, neus, tong, lichaam en geest. Zonder basis van het oog, ontstaat ook geen visueel bewustzijn etc. 
Het bedoeld volgens mij niet te zeggen dat bewustzijn wordt veroorzaakt door het lichaam. Hoe zou er dan immers bewustzijn kunnen zijn in de vormloze rijken? De formulering is kennelijk dat het bewustzijn door het lichaam wordt ondersteund, er van afhankelijk is en aan geboden is.

Of er mogelijk een ander soort bewustzijn bestaat, zonder zintuiglijke basis,
dat komt later aan bod in de post; ‘is er bewustzijn buiten de tijd, bewustzijn dat geen khandha is?’

Het onderricht over de altijd aanwezige mentale factoren onthult dat bij elk moment bewustzijn-van-iets
altijd minimaal aanwezig zijn:

-Mentale indruk of contact (phassa).
-Gevoel (vedana).
-Waarneming (sañña).
-Wil (cetana).
-Concentratie (samadhi).
-Vitaliteit (jivita).
-Alertheid (manasikara).
[bron: http://www.sleuteltotinzicht.nl/wbk.htm#cetasika]

Als er dus in noot 942 bij Majjhima Nikaya 102 (zie boven) wordt gezegd: “Maar bewustzijn doet zich nooit voor zonder de drie andere mentale aggregaten”, dan zie je hier boven dat gevoel (vedana) altijd aanwezig is bij een moment bewustzijn-van-een-object, evenals (onderscheidende) waarneming (sanna). In dit geval worden denk ik de wilsformaties (cetana) hier gerekend tot het vierde mentale aggregaat (sankhara).
Dit vierde aggregaat wordt verschillend vertaald. In Majjhima Nikaya werd gekozen voor 'formations', formaties. In Samyutta Nikaya koos Bodhi dit te vertalen als ‘volitional formations’, wilsformaties. In Anguttara Nikaya als ‘volitional activities”, wilsactiviteiten.
Op pagina 27 van de inleiding bij Majjhima Nikaya zegt bhikkhu Bodhi: "Het formatie aggregaat (sankhara) is een overkoepelend begrip waarin alle wils-, emotionele en intellectuele aspecten van het mentale leven zijn inbegrepen".

Samenvattend: de andere mentale aggregaten zijn ook altijd aanwezig wanneer bewustzijn aanwezig is. In onze wereld, kama loka, is ook het komen en gaan en tot wasdom komen van de zes vormen van bewustzijn afhankelijk van de eerste khandha materiele vorm (in dit geval het lichaam). Bewustzijn kan echter ook aanwezig zijn in die sferen waarin geen materiele vorm aanwezig is.

hartelijke groet,
Siebe

[teksten Siebe]

Hoe ontstaat bewustzijn? Of afhankelijk van welke voorwaarden ontstaat bewustzijn?

Je kunt dit denk ik op verschillende abstractie niveau's bekijken. Een soort hoofdoorzaak van het steeds weer ontstaan van de vijf khandha's of aggregaten, inclusief bewustzijn, is begeerte. Dit is onder andere onderwerp van Samyutta Nikaya 22.5:

(...) “En wat, bhikkhu’s, is de oorsprong (‘origin’, het ontstaan) van vorm? Wat is de oorsprong van gevoel? Wat is de oorsprong van waarneming? Wat is de oorsprong van wilsformaties? Wat is de oorsprong van bewustzijn? 
“Hier, bhikkhu’s, zoekt iemand verheugenis, iemand verwelkomt, iemand blijft er aan vasthouden. En waar zoekt men verheugenis in, wat verwelkomt men, en aan wat houdt men vast? Men zoekt verheugenis in vorm, verwelkomt het, en blijft er aan vasthouden. Als consequentie hiervan ontstaat verheugenis. Verheugenis in vorm is gehechtheid. Met iemands gehechtheid als voorwaarde, [komt er] bestaan*; met bestaan als voorwaarde, geboorte; met geboorte als voorwaarde komt er verouderen-en-dood, smart, geweeklaag, pijn, ongenoegen en wanhoop. Zo is de herkomst van deze hele berg lijden
“Men zoekt verheugenis in gevoel...in waarneming...in wilsformaties...in bewustzijn, verwelkomt het, en blijft er aan vasthouden. Als consequentie hiervan ontstaat verheugenis. Verheugenis in bewustzijn is gehechtheid. Met iemands gehechtheid als voorwaarde, [komt er] bestaan; met bestaan als voorwaarde, geboorte; met geboorte als voorwaarde komt er verouderen-en-dood, smart, geweeklaag, pijn, ongenoegen en wanhoop”.

De rest van de sutta maakt duidelijk dat wanneer men geen verheugenis zoekt in de khandha’s dan beeindigd de hele berg lijden.

Dus in zekere zin kun je zeggen dat bewustzijn ook steeds ontstaat, leven na leven, omdat begeerte niet is geeindigd.

* hier wordt ook wel “worden” vertaald

Een ander niveau

Majjhima Nikaya 18
§16
“Afhankelijk van het oog en vormen ontstaat oog-bewustzijn. Het ontmoeten van de drie is contact. Met contact als voorwaarde is er gevoel” (...) “afhankelijk van het oor en geluiden”...afhankelijk van de neus en geuren...afhankelijk van de tong en smaken...afhankelijk van het lichaam en tastbare zaken....afhankelijk van de geest en geest-objecten ontstaat geest-bewustzijn. Het ontmoeten van de drie is contact. Met contact als voorwaarde is er gevoel” (...)

Majjhima Nikaya 9
§58
(...)’Er zijn deze zes klassen van bewustzijn: oog-bewustzijn, oor-bewustzijn, neus-bewustzijn, tong-bewustzijn, lichaams-bewustzijn en geest-bewustzijn. Met het ontstaan van wilsformaties^* is er het ontstaan van bewustzijn. Met de beëindiging van wilsformaties is er de beëindiging van bewustzijn. De weg die leidt naar de beëindiging van bewustzijn is eenvoudigweg dit Edele Achtvoudige Pad; dat is, juiste visie, juiste motivatie, juist spreken, juist handelen, juist levensonderhoud, juiste ijver, juiste mindfulness en juiste concentratie”.

* Bodhi vertaalt hier ‘formations’ maar is in Samyutta Nikaya en Anguttara Nikaya overgegaan tot wilsformaties en activiteiten. Die houd ik aan als vertaling.

In de onderstaande sutta wordt de relatie tussen wilsformaties of wilsactiviteiten en bewustzijn mijns inziens nader uitgewerkt.

Samyutta Nikaya 12.38 (8}, Wil(sactiviteit) (1), Cetana (1)

Te Savatthi. “Bhikkhu’s, wat men zich voorneemt, en wat men van plan is, en waar men dan ook naar neigt/uitgaat: dit wordt een basis voor de instandhouding/handhaving/onderhoud van bewustzijn. Wanneer er een basis is, is er een ondersteuning voor het zich vestigen van bewustzijn. Wanneer bewustzijn wordt gevestigd en tot wasdom is gekomen, is er de voortbrenging van toekomstig hernieuwd bestaan. Wanneer er de voortbrenging van toekomstig hernieuwd bestaan is, is er  toekomstige geboorte, verouderen-en-dood, smart, geweeklaag, pijn, ongenoegen en radeloosheid. Zo is de herkomst van deze gehele verzameling lijden.
“Als, bhikkhu’s, men zich niets voorneemt, en men geen plannen maakt, maar men heeft nog altijd wel een neiging naar iets: wordt dit een basis voor de instandhouding van bewustzijn. Wanneer er een basis is, is er een ondersteuning voor het zich vestigen van bewustzijn. Wanneer bewustzijn wordt gevestigd en tot wasdom is gekomen, is er de voortbrenging van toekomstig hernieuwd worden. Wanneer er de voortbrenging van toekomstig hernieuwd worden is, is er toekomstige geboorte, verouderen-en-dood, smart, geweeklaag, pijn, ongenoegen en radeloosheid. Zo is de herkomst van deze gehele verzameling lijden.
“Maar, Bhikkhu’s, wanneer men zich niets voorneemt, en men geen plannen maakt, en men heeft geen neiging naar iets: bestaat er geen basis voor de instandhouding van bewustzijn. Wanneer er geen basis is, is er geen ondersteuning voor het zich vestigen van bewustzijn. Wanneer bewustzijn niet gevestigd wordt en niet tot wasdom komt, is er geen voortbrenging van toekomstig hernieuwd bestaan. Wanneer er geen voortbrenging is van toekomstig hernieuwd bestaan, eindigen toekomstige geboorte, verouderen-en-dood, smart, geweeklaag, pijn, ongenoegen en radeloosheid. Zo is de beëindiging van deze gehele verzameling lijden”.

Samyutta Nikaya 12.67

(...)
“Hoe zit het, vriend Sariputta: Wordt bewustzijn door jezelf gecreeerd, of wordt het gecreeerd door een ander, of wordt het zowel door jezelf als door een ander gecreeerd, of is het per toeval ontstaan, zijnde noch gecreeerd noch door jezelf noch door een ander?
“Bewustzijn, vriend Kotthita, wordt niet door jezelf gecreeerd, noch wordt het gecreeerd door een ander, noch wordt het gecreeerd door zowel jezelf als door een ander, noch is het per toeval ontstaan, zijnde noch gecreeerd door jezelf noch door een ander; maar veeleer, met naam-en-vorm als voorwaarde, [komt] bewustzijn [te bestaan].”195
“Welnu, we begrijpen de verklaring van de eerwaarde Sariputta zo: ‘Naam-en-vorm, vriend Kotthita, wordt niet gecreerd door jezelf, noch wordt het gecreeerd door een ander, noch wordt het gecreeerd door zowel jezelf als door een ander, noch is het per toeval ontstaan, zijnde noch gecreeerd door jezelf noch door een ander; maar veeleer, met bewustzijn als voorwaarde, [komt] naam-en-vorm [te bestaan]’.
Welnu, we begrijpen de andere verklaring van de eerwaarde Sariputta zo: ‘Bewustzijn, vriend Kotthita, wordt niet gecreeerd door jezelf, noch wordt het gecreeerd door een ander, noch wordt het gecreeerd door zowel jezelf als door een ander noch is het per toeval ontstaan, zijnde noch gecreeerd door jezelf noch door een ander; maar veeleer, met naam-en-vorm als voorwaarde, [komt] bewustzijn [te bestaan]. Maar hoe, vriend Sariputta moeten we dit (deze onderlinge afhankelijkheid, Siebe) begrijpen?”
“Goed dan, vriend, ik zal een vergelijking voor jullie maken, want sommige intelligente mensen hier begrijpen de betekenis van een verklaring aan de hand van een vergelijking. Net zoals twee rietstengels tegen elkaar zouden kunnen leunen, zo [komt] ook met naam-en-vorm als voorwaarde, bewustzijn [te bestaan]; met bewustzijn als voorwaarde, [komt] naam-en-vorm [te bestaan]. Met naam-en-vorm als voorwaarde [komen] de zes zintuigbases [te bestaan]; met de zes zintuigbases als voorwaarde, contact...Zo is de herkomst van deze gehele hoeveelheid lijden.
“Als, vriend, iemand één van de rietstengels zou verwijderen, zou de andere vallen, en als men de andere zou verwijderen, zou de eerste vallen. Zo geldt ook, met de beeindiging van naam-en-vorm komt de beeindiging van bewustzijn; met de beeindiging van bewustzijn, komt de beeindiging van naam-en-vorm. Met de beeindiging van naam-en-vorm komt de beeindiging van zes zintuig bases; met de beeindiging van de zes zintuigbases, de beeindiging van contact...Zo is de beeindiging van deze gehele berg lijden”. (...)

Noot 195. Over de onderlinge voorwaardelijkheid van bewustzijn en naam-en-vorm, zie ook SN 12.65.

Wat persoonlijke bedenkingen (met gevaar van Siebisme)

In zijn boek genaamd Karma bespreekt Dagpo Rinpoche dat er voordat we uberhaupt bewust worden van een bepaalde vorm/kleur (zien), geluid (horen), geur (ruiken) etc. er eerst een mentale activiteit is die de geest doet uitgaan naar het zintuiglijk object dat zich aandient aan de geest. Volgens Dagpo Rinpoche is dit de wilsactiviteit genaamd cetana. Dit zorgt er dus voor dat er uberhaupt een moment bewustzijn-van-iets plaatsvindt.
Ik herken dit ook in het abhidhamma onderricht over hoe een moment visueel bewustzijn (zien), auditief bewustzijn (horen) etc. ontstaat. Hoe gaat dit in zijn werk volgens de Abhidhamma? Kortgezegd: een zintuiglijk object treedt de geest binnen en zorgt voor een vibratie moment in de stroom bhavanga citta’s, citta’s die er zijn wanneer er nog geen bewustzijn-van-iets is en die ook aanwezig zijn in diepe droomloze slaap en bewusteloosheid. Na een vibratie moment treedt een stilstand moment op (arrest-vibhanga). Vlak daarna komt een moment dat de geest uitgaat naar of keert of neigt naar dat object (pañcadvārāvajjana). Direct hierna vindt zien, horen, ruiken etc plaats. Hier zie ik dus ook in terug dat er een moment uitgaan naar is, neigen naar dat zintuiglijk object, voordat bewustzijn-van-iets optreedt.
Ik zie dit ook terug in de cetana sutta, SN12.38 hier boven beschreven. De derde soort wilsactiviteit is die waar men naar neigt/uitgaat. Zolang de geest neigt uit te gaan naar, is er een basis voor het zich vestigen van bewustzijn. Ik heb het idee dat dit verwijst naar wat Dagpo Rinpoche ook bespreekt en de abhidhamma in detail uitwerkt.

Er lijkt dus een subtiel soort( vooral onbewust denk ik) mentale wilsactiviteit, een vorm van neigen of uitgaan naar, cetana, die zorgt dat er bewustzijn-van-het-object plaatsvindt. Zonder cetana gebeurt dit niet. Dit zie ik ook in het onderricht over de altijd mentale factoren. In elk moment bewustzijn-van-iets speelt wil, genaamd cetana, mee. In wezen is dit kamma. Het is niet een soort kamma, wilsactiviteit, dat heel welbewust is zoals welbewuste plannen, voornemens en intenties maar het is eerder een geneigdheid, neiging, een uitgaan naar. 

Persoonlijke Conclusie
Vanuit het oogpunt dat begeerte er voor zorgt dat de vijf khandha's steeds weer opnieuw ontstaan, en de cyclus van wedergeboorte doorgaat, zorgt ook begeerte er voor dat bewustzijn steeds weer ontstaat.
Als je kijkt hoe bewustzijn in het moment ontstaat, dan lijkt het er op dat én de aanwezigheid van een bepaald zintuiglijke object met een bepaalde intensiteit én de wilsactiviteit die de geest doet uitgaan/neigen naar het object, een voorname rol hierbij spelen.

hartelijke groet,
Siebe
 

[ik]

Hoe ontstaat bewustzijn? Of afhankelijk van welke voorwaarden ontstaat bewustzijn?


(...) “En wat, bhikkhu’s, is de oorsprong (‘origin’, het ontstaan) van vorm? Wat is de oorsprong van gevoel? Wat is de oorsprong van waarneming? Wat is de oorsprong van wilsformaties? Wat is de oorsprong van bewustzijn? 
“Hier, bhikkhu’s, zoekt iemand verheugenis, iemand verwelkomt, iemand blijft er aan vasthouden. En waar zoekt men verheugenis in, wat verwelkomt men, en aan wat houdt men vast? Men zoekt verheugenis in vorm, verwelkomt het, en blijft er aan vasthouden. Als consequentie hiervan ontstaat verheugenis. Verheugenis in vorm is gehechtheid. Met iemands gehechtheid als voorwaarde, [komt er] bestaan*; met bestaan als voorwaarde, geboorte; met geboorte als voorwaarde komt er verouderen-en-dood, smart, geweeklaag, pijn, ongenoegen en wanhoop. Zo is de herkomst van deze hele berg lijden..

Dat woordje 'iemand' ...............
Lastig.
Het lijkt zo alsof er iemand is,
die losstaat van de skandha's
en niet  impliciet is aan de skandha's

anders gezegd: dit taalgebruik suggereert een persoon
ergens in de skandha's,  een bestuurder of eigenaar

[teksten Siebe]

Hoe ontstaat bewustzijn? Of afhankelijk van welke voorwaarden ontstaat bewustzijn?


(...) “En wat, bhikkhu’s, is de oorsprong (‘origin’, het ontstaan) van vorm? Wat is de oorsprong van gevoel? Wat is de oorsprong van waarneming? Wat is de oorsprong van wilsformaties? Wat is de oorsprong van bewustzijn? 
“Hier, bhikkhu’s, zoekt iemand verheugenis, iemand verwelkomt, iemand blijft er aan vasthouden. En waar zoekt men verheugenis in, wat verwelkomt men, en aan wat houdt men vast? Men zoekt verheugenis in vorm, verwelkomt het, en blijft er aan vasthouden. Als consequentie hiervan ontstaat verheugenis. Verheugenis in vorm is gehechtheid. Met iemands gehechtheid als voorwaarde, [komt er] bestaan*; met bestaan als voorwaarde, geboorte; met geboorte als voorwaarde komt er verouderen-en-dood, smart, geweeklaag, pijn, ongenoegen en wanhoop. Zo is de herkomst van deze hele berg lijden..

Dat woordje 'iemand' ...............
Lastig.
Het lijkt zo alsof er iemand is,
die losstaat van de skandha's
en niet  impliciet is aan de skandha's

anders gezegd: dit taalgebruik suggereert een persoon
ergens in de skandha's,  een bestuurder of eigenaar

Ja, de taal is problematisch. We zeggen bijvoorbeeld ook op conventionele manier dingen als Ik zie of ik hoor maar eigenlijk geeft de leer aan dat het visueel bewustzijn is dat ziet en auditief bewustzijn is dat hoort en geen Ik, geen wezen, geen persoon.

Men zegt ook wel dat de sutta's vooral in conventioneel taalgebruik zijn geschreven en ook aansluiten bij een conventioneel soort begrip waarbij je jezelf en anderen nog opvat als een wezen, als iemand, als een zelf. Bijvoorbeeld dat je door goede daden wedergeboren wordt in een hemel. Of dat je verdienstelijk bezig bent of verlichting bereikt. Dat soort ideeen gebaseerd nog altijd op het geloof in zelf.

De Abhidhamma wordt volgens mij gezien als een systematisch poging om alles naar werkelijkheid, dus zoals de zaken echt gaan en bestaan te beschrijven. Zeg maar het verlichte perspectief.
In die systematiek is er geen wezen dat ziet maar is het visuele bewustzijn dat ziet. Er is geen wezen dat wordt geboren en sterft maar processen beginnen en eindigen.
De abhidhamma geeft volgens mij ook aan dat in ultieme zin er alleen maar citta's, mentale factoren, rupa's en Nibbana is.

groet,
Siebe

[ik]

...het is alleen een beetje jammer dat het niet de Boeddha is die spreekt  in de Abhidhamma ...

...terwijl de soetra's wel geacht worden de woorden van de Boeddha te zijn...

het heeft niet zoveel tijd nodig alvorens er conceptuele vervuiling plaatsvindt

voor mij is het een beetje als de theologische concepten die na Jezus zijn ontstaan
en vorm kregen in traditie...

het is natuurlijk niet volstrekt vergelijkbaar en ik zie wel de bruikbaarheid van de Abhidhamma, maar toch.....

waarom spreekt de Boeddha in de termen waarin hij spreekt als hij iets anders zou bedoelen.....

[teksten Siebe]

Is bewustzijn eeuwig of vergankelijk? Ben ik bewustzijn?

Majjhima Nikaya 22
§26 (...) “Wat denken jullie bhikkhu’s? Is bewustzijn vergankelijk of onvergankelijk?”-”Vergankelijk, eerwaarde heer”. - “Is datgene wat vergankelijk is lijden of geluk?”- “Lijden, eerwaarde heer”.- “Is wat vergankelijk is, lijden en onderhevig aan veranderingen, geschikt om zo te worden beschouwd: ‘Dit is van mij, dit ben ik, dit is mijn zelf’?”- “Nee, eerwaarde heer”.
§27 (...) “Daarom, bhikkhu’s, welk soort bewustzijn dan ook, ofwel van vroeger, toekomstig of actueel, intern of extern, grof of subtiel, inferieur of superieur, ver of nabij, al het bewustzijn dient met de juiste wijsheid aldus gezien te worden zoals het werkelijk is: ‘Dit is niet van mij, dit ben ik niet, dit is niet mijn zelf’.
§40 (...) “Daarom, bhikkhu’s wat dan ook niet van jou is, doe daar afstand van; wanneer je er afstand van gedaan hebt, zal dat voor een lange tijd tot je welzijn en geluk leiden.”²⁷⁰.

Noot 270: MA wijst er op dat het de gehechtheid aan de vijf aggregaten is waarvan afstand moet worden gedaan; de aggregaten zelf kunnen niet verscheurd worden (torn apart) of uitgetrokken (pulled out).
(Ik zou hierbij willen aanvullen dat ze wel kunnen eindigen, Siebe)

Samyutta Nikaya 22. 94 (2)
(...)
“En wat is het, bhikkhu’s, waarover de wijzen in de wereld het eens zijn dat het niet bestaat, waarvan ook ik zeg dat het niet bestaat?
Vorm dat bestendig is, stabiel, eeuwig, niet onderhevig aan verandering: hierover zijn de wijzen in de wereld het eens dat het niet bestaat. Gevoel...Waarneming...Wilsformaties...Bewustzijn dat bestendig is, stabiel, eeuwig, niet onderhevig aan verandering: hierover zijn de wijzen in de wereld het eens dat het niet bestaat”.
(...)

Samyutta Nikaya 22.95 (3)
(...)
“Stel, bhikkhu’s, dat een magiër of de leerling van een magiër een magische illusie zou opwekken op een kruispunt. Een mens met goed gezichtsvermogen zou het inspecteren, het overpeinzen en het zorgvuldig onderzoeken, en het zou hem leeg toeschijnen, hol, zonder substantie. Want wat voor substantie zou er kunnen zijn in een magische illusie? Zo geldt ook, bhikkhu’s, dat wat voor soort bewustzijn er dan ook is, ofwel van vroeger, de toekomst of het heden, intern of extern, grof of subtiel, inferieur of superieur, ver of nabij; een bhikkhu inspecteert het, overpeinst het en onderzoekt het zorgvuldig, en het zou hem leeg toeschijnen, hol, zonder substantie. Want wat voor substantie zou er in bewustzijn kunnen zijn?”¹⁹⁴
(..).

Noot 194: Spk: Bewustzijn is als een magische illusie (maya) in de zin dat het niet substantieel is en niet vastgepakt kan worden. Bewustzijn is zelfs nog kortstondiger en vluchtiger dan een magische illusie. Want het geeft de indruk dat een persoon komt en gaat, staat en zit, met dezelfde geest, maar de geest verschilt bij elk van deze activiteiten. Bewustzijn misleidt de massa zoals een magische illusie. Voor een moderne parabel die de bedrieglijke natuur van bewustzijn illustreert, zie Nanananda, The Magic of Mind, p. 5-7.

Samyutta Nikaya 22.96/97/98
(...)
“Bhikkhu, er is geen vorm die bestendig is, stabiel, eeuwig, niet onderhevig aan veranderingen, en dat hetzelfde zal blijven net als eeuwigheid zelf. Er is geen gevoel...geen waarneming...geen wilsformatie....geen bewustzijn dat bestendig is, stabiel, eeuwig, niet onderhevig aan veranderingen, en dat hetzelfde zal blijven net als eeuwigheid zelf.
(...)

Samyutta Nikaya 22.126 (1)

(...)
“Hier, bhikkhu, begrijpt de niet geïnstrueerde leerling aldus niet zoals het werkelijk is, dat vorm onderworpen is aan ontstaan: ‘Vorm is onderworpen aan ontstaan’. Hij begrijpt aldus niet zoals het werkelijk is dat vorm onderworpen is aan verdwijnen: ‘Vorm is onderworpen aan verdwijnen’. Hij begrijpt aldus niet zoals het werkelijk is dat vorm onderworpen is aan ontstaan en verdwijnen: ‘Vorm is onderworpen aan ontstaan en verdwijnen’. Hij begrijpt niet zoals het werkelijk is dat gevoel...waarneming, wilsformaties...bewustzijn onderworpen is aan ontstaan: ‘Bewustzijn is onderworpen aan ontstaan’. Hij begrijpt aldus niet zoals het werkelijk is dat bewustzijn onderworpen is aan verdwijnen: ‘Bewustzijn is onderworpen aan verdwijnen’. Hij begrijpt aldus niet zoals het werkelijk is dat bewustzijn onderworpen is aan ontstaan en verdwijnen: ‘Bewustzijn is onderworpen aan ontstaan en verdwijnen’.
(...)

Anguttara Nikaya 3.133
(...)
“Welk soort bewustzijn dan ook-ofwel van vroeger, het heden of de toekomst, intern of extern, grof of subtiel, inferieur of superieur, ver of nabij- een bhikkhu ziet aldus al het bewustzijn zoals het werkelijk is: ‘Dit is niet van mij, dit ben ik niet, dit is niet mijn zelf’...
(...)

Persoonlijke bemerkingen
Als je het zo leest dan is het toch wel duidelijk dat de Boeddha van welke soort bewustzijn ook, ook subtiele vormen, onderwijst dat het onbestendig is. Elk soort bewustzijn(-van-een-object), welke van de zes soorten ook, is voorwaardelijk ontstaan en daarom kan het ook alleen maar vergankelijk zijn.

Of er misschien ook een ander vorm van bewustzijn wordt besproken in de sutta's, is onderwerp van de volgende post.

hartelijke groet
Siebe

[ik]

Dank je wel.

Helder en duidelijk.

Ben benieuwd...

[teksten Siebe]

Is er bewustzijn buiten de tijd, bewustzijn dat geen aggregaat is, dat niet tot de zes soorten bewustzijn behoort?

Inleiding

In de regel verwijst bewustzijn in de teksten naar een moment bewustzijn-van-een-bepaald-zintuiglijk-object. Dat laatste kan ofwel fysiek of iets mentaal zijn. Zo worden zes soorten bewustzijn onderscheiden: bewustzijn van vorm en kleur (oog/visueel-bewustzijn), bewustzijn van geur (neus/olfactorisch-bewustzijn), bewustzijn van smaak (tong/gustatorisch-bewustzijn), bewustzijn van geluid (oor/auditief-bewustzijn), bewust zijn van tactiele objecten (lichaam/tactiel-bewustzijn) en bewustzijn van ideeen, impulsen, emoties etc (geest-bewustzijn). Omdat zo’n moment bewustzijn in combinatie met een bepaald zintuiglijk object ontstaat, bestaat zo’n moment bewustzijn ook voorwaardelijk en wordt bewustzijn onderwezen als vergankelijk, vluchtig, niet-zelf. Al deze zes vormen van bewustzijn vormen samen de khandha ‘bewustzijn’, heb ik althans begrepen. Verder mag je denk ik ook zeggen dat samen met deze vormen van bewustzijn ook de indruk optrekt dat het een ik/subject/zelf/waarnemer is dat bewust is van het object.

Zijn er nu in de teksten ook aanwijzingen dat er ook een ander soort bewustzijn is? Dit schijnt een controversieel iets te zijn in boeddhisme. Ik wil me er toch maar aan gaan wagen.
Welke aanwijzingen zijn er? Ik zal proberen hier verslag van te doen in vier delen. De eerste twee delen geven de sutta fragmenten weer die mogelijk verwijzen naar een vorm van bewustzijn dat niet valt onder de zes soorten bewustzijn. De fragmenten komen begeleid met noten en commentaar van vertalers. In het derde deel heb ik twee sutta’s uitgezocht die mijns inziens aansluiten bij dit onderwerp. In het vierde deel ga ik me wagen aan wat persoonlijke bedenkingen bij dit thema, Siebisme. Ik denk dat het handig is dat jullie eventuele vragen of opmerkingen bij dit thema even bewaren tot na het derde of vierde deel.

Vinnanam Anidassanam

Wat zijn de aanwijzingen voor een vorm van bewustzijn dat geen aggregaat is, niet behoort tot één van de zes soorten die vaak in de teksten genoemd worden? In de teksten wordt op een paar plekken gesproken over het zogenaamde vinnanam anidassanam. Dit komt ter sprake in de slotverzen van Digha Nikaya 11 en ook in Majjhima Nikaya 49.

Wat wordt hier nu precies bedoeld? Eerst over de verschillende vertalingen die  van vinnanam anidassanam bestaan. Ik heb gezien dat (ook weer) deze Pali woorden vinnanam anidassanam zeer verschillend worden vertaald. Enkele vertalingen heb ik hier beneden weergegeven.

Digha Nikaya 11 §85 (door mij vertaald in het Nederlands uit de vertaling in Engels van Bodhi)

De Boeddha zegt:
(...) “Maar, monnik, je moet je vraag niet op deze manier stellen: ‘waar eindigen de vier grote elementen- het aarde element, het water element, het vuur elementen, het wind element-zonder overblijfsel?’ In plaats daarvan zou de vraag zo gesteld moeten worden:

‘Waar vinden aarde, water, vuur en lucht geen grondvesting?
Waar zijn lang en kort, klein en groot, eerlijk en oneerlijk-
Waar zijn “naam-en-vorm” volledig vernietigd?239

En het antwoord is:

Waar bewustzijn tekenloos is240, grenzeloos, geheel-lumineus241,
Dat is waar aarde, water, vuur en wind geen fundament vindt,
Daar zijn zowel lang als kort, klein en groot, eerlijk en oneerlijk-
Daar zijn “naam-en-vorm” volledig vernietigd.
Met de beëindiging van bewustzijn wordt dit alles vernietigd”242

Noten van Bodhi:
Noot 239: Geest en lichaam, d.w.z. ‘subject en object’ (Neumann aangehaald door Rhys Davids)
Noot 240: Anidassanam: of ‘onzichtbaar’. Nanananda (n. 242) geeft het weer als ‘niet manifesterend’.
Noot 241: “Dit woord (pabham of paham) is op uiteenlopende manieren geïnterpreteerd. DA neemt het in de betekenis van een waadplaats, of een plaats om het water in te gaan, ‘toegankelijk van alle kanten’, waardoor men Nibbana kan bereiken”(...) “Dezelfde reeks komt ook voor in MN49.11, door I.B. Horner (MLS i, 392) weergegeven als: ‘Onderscheidend bewustzijn (=vinnanam) dat niet gekenmerkt kan worden (=anidassanam), dat eindeloos is, in elk opzicht stralend/helder (=sabbato pabham). De twee passages dienen in samenhang met elkaar bestudeerd te worden. Vergelijk ook AN 1.6 ‘Deze geest (citta) is lumineus, maar wordt bezoedeld door bijkomstige bezoedelingen’. Zie belangrijke bespreking door Nanananda, 57-63.

Je ziet hier dus dat gesproken wordt over een bewustzijn dat tekenloos is (vinnanam anidassanam), grenzeloos, geheel lumineus. En het wordt ook weergegeven als ‘niet-manifesterend bewustzijn of ‘onzichtbaar bewustzijn’.

Omdat andere vertalingen soms handig zijn, nog enkele vertalingen. Het onderstaande heb ik vertaald uit het Engels. Thannisaro bhikkhu op http://www.accesstoinsight.org/tipitaka/dn/dn.11.0.than.html:

“Waar vinden water, aarde, vuur & wind
Geen grondvesting?
Waar zijn lang & kort,
Grof & subtiel
Eerlijk & oneerlijk
Naam & vorm
Tot een einde gebracht?”

“’En het antwoord daarop is:

Bewustzijn zonder kenmerk1
Zonder einde
geheel lumineus;
Hier vinden water, aarde, vuur & wind
Geen grondvesting.
Hier zijn lang & kort
Grof & fijn
Eerlijk & oneerlijk
Naam & vorm
Allen tot een einde gebracht.
Met de beëindiging van [de activiteit van] bewustzijn
Is elk hier tot een einde gebracht”’.

In noot 1 licht bhikkhu Thanissaro deze verzen toe. Hieronder heb ik dit in zijn geheel vertaald:
“Vinnanam anidassanam. Deze term wordt nergens in de Canon uitgelegd, hoewel MN49 benoemt dat het ‘niet deelneemt in de alheid van Alles (the alness of the All)”- ‘Alles’ betekent hier de zes interne en zes externe zintuig media (zie SN 35.23). Hierin verschilt het van de bewustzijnsfactor in afhankelijk ontstaan, dat wordt gedefinieerd in termen van de zes zintuigmedia. Buiten tijd en ruimte liggend zou het ook niet onder het bewustzijn-aggregaat vallen, dat al het bewustzijn omvat, dichtbij en veraf; verleden, heden en toekomst. Echter, het feit dat het buiten tijd en ruimte is- en in een dimensie waar er geen hier, daar of ertussen is (Udana 1.10), geen komen, geen gaan of blijven (Udana 8.1)- betekent dat het niet beschreven kan worden als eeuwig of alomtegenwoordig, termen die alleen betekenis hebben in ruimte en tijd. De standaard beschrijving voor nibbana na de dood is, “Alles dat wordt gevoeld (sensed), zijnde niet genoten, zal precies hier bekoelen” (Zie MN140 en Iti 44).
Nogmaals, als “Alles’ wordt gedefinieerd als de zintuigmedia rijst de vraag of bewustzijn zonder kenmerk niet door dit “Alles” wordt omvat. Echter, AN 4.174 waarschuwt dat elke speculatie over of er wel of niet iets overblijft na het overblijfselloos stoppen van zes zintuigmedia, het objectiveren van niet-objectiveerbaarheid (“objectify non-objectification”) is, dat in de weg gaat staan voor het realiseren van het niet-objectiveerbare. Dus dit is een vraag die het beste aan de kant gezet kan worden” <einde noot>

Hoe vertalen de Nederlandse vertalers van de Pali Canon, Janssen en de Breet, dit fragment (met dank aan DirkJan voor het toesturen van de Nederlandse tekst):

...''Deze vraag moet in feite niet zo gesteld worden, als je haar net stelde. Maar zij moet zo gesteld worden:

Waar vinden aarde,water,vuur en wind geen vaste voet?
Waar houden lang en kort, klein en groot, mooi en lelijk,
Waar houden naam-en-vorm volledig op?

Het antwoord daarop is:

Het onzichtbare bewustzijn, oneindig, aan alle kanten lichtend:
Daar vinden aarde water vuur en wind geen vaste voet.
Daar houden lang en kort, klein en groot mooi en lelijk,
Daar houden naam-en-vorm volledig op.
Door het ophouden van perceptie vindt dit alles daar een eind''

In §3.3. van de algemene inleiding van Digha Nikaya schrijven deze vertalers:

'Het lijkt niet te ver gezocht om in deze en andere soortgelijke passages in de Canon een verwijzing te zien naar een zijns wijze (sfeer) die boven de fenomenale wereld uitreikt, die buiten ons geconditioneerd bestaan ligt waarin de tegenstelling tussen leven en dood een grote rol speelt. Het gaat hier om het bewustzijn van de verloste mens (arahat) die aan de wereld der tegenstellingen ontstegen is. Dit bewustzijn wordt aangeduid met de termen 'onzichtbaar', 'oneindig', 'aan alle kanten lichtend'. Het is niet meer te traceren in de wereld van de elementen aarde, water vuur en wind noch in de 'hogere' werelden van de meditatietoestanden en de daarmee corresponderende hemelen.
Deze sfeer wordt ook met de term nirvana aangeduid. Het bestaan van deze sfeer maakt de bevrijding uit deze wereld mogelijk. Hiernaar verwijst de Boeddha in een verdere passage in de Udana (Ud 80-81).
In de (niet-boeddhistische) Upanishaden treffen we een beschrijving aan van het Brahman, de oergrond der dingen, die een duidelijke verwantschap vertoont met de voorgaande passage:

In de hoogste gouden schede is het Brahman, smetteloos,         
 zonder delen. Het is zuiver, het licht der lichten. Dat is wat de       
 kenners van het zelf weten.
 De zon schijnt daar niet, noch de maan en de sterren; deze
 lichten schijnen er niet, laat staan het vuur. Alles ontleent
 zijn straling aan de stralende ( Brahman). Zijn stralen ver-
 lichten deze wereld. Brahman, waarlijk, is het doodloze.
 (Mundaka-Upanishad II, 2, 10-12)

Met het 'doodloze' (Skr. amrta/P. amata) wordt in boeddhistische teksten vaak het nirwana aangeduid.' <einde aangehaalde tekst uit de inleiding>

Passages over een dimensie buiten tijd en ruimte in Udana
Zie bijvoorbeeld,
https://suttacentral.net/nl/ud1.10
https://suttacentral.net/nl/ud8.1
https://suttacentral.net/nl/ud8.3
https://suttacentral.net/nl/ud8.4

Tot zover dit eerste deel van dit thema. In het volgende deel zal ik die andere plek bespreken waar vinnnanam anidassanam ter sprake komt, met noten en meer commentaar.

hartelijke groet,
Siebe

[teksten Siebe]

Vinnanam Anidassanam, deel 2

Een andere plek in de sutta’s waar gesproken wordt over dit bewustzijn genaamd  vinnanam anidassanam is Majjhima Nikaya 49. Ik geef hieronder ook de Engelse vertalingen weer.

Majjhima Nikaya 49 §25
Bhikkhu Bodhi vertaalt hier:

"'The consciousness that makes no showing,
Nor has to do with finiteness,
Not claiming being with respect to all:513

Letterlijk vertaald wordt dat iets als:

“Het bewustzijn dat zich niet toont,
Noch met eindigheid te maken heeft,
Niet Zijn claimend met betrekking tot alles” (geen idee hoe dit het beste te vertalen)

Hieronder heb ik een deel van de bijbehorende noot 513 vertaald:
“Deze zinnen (die ook verschijnen als onderdeel van een volledig vers in DN11.85/i.223) zijn een doorlopende uitdaging geweest voor boeddhistische geleerden, en zelfs acariya Buddhaghosa schijnt er over te struikelen (founder over them). MA (het commentaar bij Majjhima Nikaya, Siebe) houdt aan dat het onderwerp van de zin Nibbana is, “bewustzijn” genoemd in die zin dat “het kan worden gekend”. Dit is duidelijk een gekunstelde afleiding (contrived derivation) aangezien nergens in de Canon Nibbana als bewustzijn wordt beschreven [knip rest]

Wat vertaalt Thanissaro Bhikkhu op http://www.accesstoinsight.org/tipitaka/mn/mn.049.than.html

“Consciousness without surface, endless, radiant all around”

“bewustzijn zonder oppervlak, eindeloos, van alle kanten stralend”

In noot 9 bij de tekst vertelt hij hier wat meer over. Hieronder heb ik deze noot in zijn geheel vertaald.
 
Noot 9. Bewustzijn zonder oppervlak (vinnanam anidassanam): Deze term schijnt gerelateerd te zijn aan het volgende beeld wat voorkomt in SN 12.64

“Net alsof zou er een overkapt huis zijn of een overkapte hal met ramen op het noorden, zuiden en oosten. Als de zon opkomt, en een zonnestraal valt door het raam, waar landt het dan?
“Op de westerse muur, heer
“En als er geen westerse muur is, waar landt het dan?”
“Op de grond, heer”
“En als er geen grond is, waar landt het dan?”
“Op het water, heer”
“En als er geen water is, waar landt het dan?”
“Het landt niet, heer?”

“Op dezelfde wijze geldt dat waar er geen hartstocht is voor de voeding van fysiek voedsel...contact...intellectuele intentie...bewustzijn, waar er geen verheugenis is, geen begeerte, dan landt of groeit bewustzijn daar niet. Waar bewustzijn niet landt of groeit, daar volgt '(alight') naam-en-vorm niet. Waar naam-en-vorm niet volgt, groeien er geen fabricaties. Waar er geen groei van fabricaties is, is er geen voortbrenging van hernieuwd worden in de toekomst. Waar er geen voortbrenging van hernieuwd worden in de toekomst is, is er geen toekomstige geboorte, verouderen en dood. Dat, vertel ik je, heeft geen smart, aandoening, of wanhoop”.

(vervolg van de noot)
In andere woorden, normaal zintuiglijk bewustzijn wordt ervaren omdat het een “oppervlak” heeft waartegen het landt: de zintuigorganen en hun objecten, die het “alles” (the all) vormen. Bijvoorbeeld, we ervaren visueel bewustzijn vanwege het oog en de vormen waarvan we bewust zijn. Bewustzijn zonder oppervlak, echter, wordt rechtstreeks gekend, zonder intermediair, geheel vrij van elke afhankelijkheid van voorwaarden.

“Dit bewustzijn verschilt dus van de bewustzijnsfactor in afhankelijk ontstaan, dat gedefinieerd is in termen van de zes zintuigmedia. Buiten tijd en ruimte liggend, zou het ook niet onder het bewustzijn-aggregaat vallen, dat al het bewustzijn omvat, dichtbij en veraf; van verleden, heden en toekomst. En, zoals SN 35.23 aantekent, het woord “Alles” (all) omvat in het onderricht van de Boeddha alleen de zes zintuigmedia, wat nog een andere reden is om dit bewustzijn niet onder de  aggregaten te plaatsen. Echter, het feit dat het buiten tijd en ruimte is- en in een dimensie waar er geen hier, daar of ertussenin is (Udana 1.10), geen komen, geen gaan of blijven (Udana 8.1)- betekent dat het niet beschreven kan worden als eeuwig of alomtegenwoordig, termen die alleen betekenis hebben in ruimte en tijd”

“Sommigen hebben geprotesteerd tegen het gelijkstellen van dit bewustzijn aan nibbana, op basis van het gegeven dat nibbana nergens elders in de Canon wordt beschreven als een vorm van bewustzijn (hier verwijst Thanissaro bhikkhu kennelijk o.a. naar bhikkhu Bodhi). Dus ze hebben voorgesteld dat bewustzijn-zonder-oppervlak te beschouwen als het bewustzijn van nibbana van de arahant in diens meditatieve ervaring, en niet als nibbana zelf. Echter dit argument bevat een tekortkoming: als nibbana een object van mentaal bewustzijn is (als een dhamma) zou het onder het ‘Alles’ vallen (the all) als een object van het intellect. Er zijn passages in de Canon (zoals in AN 9.36) die beschrijven dat meditators nibbana ervaren als een dhamma, maar deze passages lijken aan te geven dat deze beschrijving van toepassing is tot en met het niveau van niet-terugkeren. Andere passages, echter, beschrijven nibbana als het eindigen van alle dhamma’s. Bijvoorbeeld, Sn V.6 citeert de Boeddha terwijl hij zegt dat het verwezenlijken van het doel, het te boven gaan van alles dhamma’s is. Sn IV.6 en Sn IV.10 verklaren dat de arahant passieloosheid te boven is gegaan, waarvan gezegd wordt dat het de hoogste dhamma is. Dus, voor de arahant is nibbana geen object van bewustzijn. Daarentegen wordt het op rechtstreekse wijze gekend zonder bemiddeling. Omdat bewustzijn-zonder-kenmerk op rechtstreekse wijze gekend wordt zonder bemiddeling, lijkt er een goede reden om deze twee aan elkaar gelijk te stellen”. (einde noot 9)

Ik denk dat de twee soorten bewustzijn ook hier ter sprake komen, waarbij de eerste soort bewustzijn de zes soorten bewustzijn beschrijft en de laatste, die daar wordt aangegeven als animitta vinnana , is waarschijnlijk hetzelfde als vinnanam anidassanam dat ook wordt vertaald als tekenloos.
http://www.boeddhaforum.nl/index.php/topic,2281.0.html

Tot zover dit tweede deel over vinnanam anidassanam.  In de volgende post heb ik twee sutta’s uitgekozen die volgens mij ook aansluiten bij dit onderwerp.

hartelijke groet,
Siebe

[ik]

..minder helder...
..onduidelijk...
mistig gegoochel
verwarring alom

woordenbrei op
woordenbrei
pietje zegt zus
jantje zegt zo

intellectueel of
intelligent

raad je plaatje

zucht

[teksten Siebe]

Ja, sorry, het is toch vooral bedoeld om te informeren. Ik kan me je zucht wel voorstellen.
Vond dat het toch niet kan missen in dit topic over bewustzijn.

Het komende deel zal ik twee sutta's posten waarvan ik vind dat ze aansluiten bij dit onderwerp. En de post daarna ben ik van plan wat Siebisme er op los te laten. Ik hoop dat het niet alleen maar mistiger wordt.
Bedankt van je reactie.

groet,
Siebe

[ik]

Helemaal prima hoor.

We zullen het allemaal, ieder voor zich, toch zelf uit moeten vogelen.

Beetje verwarring kan daarbij heel behulpzaam zijn.

[teksten Siebe]

Vinnanam Anidassanam, deel 3

Ik heb hieronder twee sutta’s geselecteerd die volgens mij aansluiten bij dit onderwerp

Verwijlen met een grenzeloze geest bevrijd, onthecht en vrijgemaakt van (o.a.) bewustzijn, ongeboren, niet-verouderend, doodloos, vrij van leed en bezoedelingen

Anguttara 10.81 (1), Bahuna (in zijn geheel)

De Gezegende verbleef eens te Campa op een oever van de Gaggara Lotus Plas. Toen benaderde de eerwaarde Bahuna de Gezegende, betoonde hem eerbied, ging terzijde zitten en zei tegen hem:
“Bhante, van hoeveel dingen is de Tathagata bevrijd, onthecht en vrijgemaakt, dat hij verblijft met een geest zonder grenzen?
”Bahuna, het is omdat de Tathagta bevrijd, onthecht en vrijgemaakt is van tien dingen dat hij verblijft met een geest zonder grenzen. Welke tien? (1) Het is omdat de Tathagata bevrijd, onthecht en vrijgemaakt is van vorm dat hij met een geest vrij van grenzen verblijft. (2)-(5) Het is omdat de Tathagata bevrijd, onthecht, en vrijgemaakt is van gevoel....waarneming...wilsformaties...bewustzijn dat hij verblijft met een geest zonder grenzen.
(6)-(10). Het is omdat de Tathagata bevrijd, onthecht en vrijgemaakt is van geboorte...ouderdom...dood...lijden...bezoedelingen dat hij verblijft met een geest zonder grenzen.
“Net zoals een blauwe, rode of witte lotus, hoewel geboren en opgegroeid in het water, boven het water uitsteekt en daar onbezoedeld door het water staat, net zo Bahuna, is het omdat de Tathagata bevrijd, onhecht en vrijgemaakt is van deze tien dingen dat hij verblijft met een geest zonder grenzen”.

Majjhima Nikaya 72 (fragment)
(...)
§19 (...) “Als iemand je zou vragen, Vaccha: “Toen dat vuur voor je werd gedoofd, in welke richting ging het toen: naar het oosten, westen, het noorden of het zuiden?’- als dat je gevraagd zou worden, wat zou je dan antwoorden?”
“Dat is niet van toepassing, meester Gotama. Het vuur brandde afhankelijk van diens brandstof van gras en takken. Wanneer dat verbruikt is, als het geen brandstof meer krijgt, zonder voedsel, wordt het gerekend als uitgedoofd”.
§20 “Vaccha, zo heeft ook de Tathagata afstand gedaan van die materiele vorm waarmee iemand die de Tathagata zou willen beschrijven, kan beschrijven, hij heeft het bij de wortel afgesneden, gemaakt tot de stomp van een palmboom, er afstand van gedaan zodat het niet langer vatbaar is om in de toekomst te ontstaan. De Tathagata kan niet meer beschouwd worden (let. Is bevrijd van beschouwd te worden, Siebe) in termen van materiele vorm, Vaccha, hij is diepzinnig, onmetelijk, onpeilbaar als de oceaan. De term ‘opnieuw-verschijnen’ is niet van toepassing, de term ‘niet-opnieuw-verschijnen’ is niet van toepassing, de term zowel ‘opnieuw-verschijnen- als-niet-opnieuw-verschijnen’, is niet van toepassing, de term ‘noch-opnieuw-verschijnen-noch-niet-opnieuw-verschijnen’, is niet van toepassing”. ...heeft afstand gedaan van dat gevoel waarmee iemand die de Tathagata zou willen beschrijven, kan beschrijven...heeft afstand gedaan van die waarneming waarmee iemand die de Tathagata zou willen beschrijven, kan beschrijven...heeft afstand gedaan van die formaties waarmee iemand die de Tathagata zou willen beschrijven, kan beschrijven...heeft afstand gedaan van dat bewustzijn waarmee iemand die de Tathagata zou willen beschrijven, kan beschrijven, hij heeft het bij de wortel afgesneden, gemaakt tot de stomp van een palmboom, er afstand van gedaan zodat het niet langer vatbaar is om in de toekomst te ontstaan. De Tathagata kan niet meer beschouwd worden in termen van bewustzijn, Vaccha, hij is diepzinnig, onmetelijk, onpeilbaar als de oceaan. De term ‘opnieuw-verschijnen’ is niet van toepassing, de term ‘niet-opnieuw-verschijnen’ is niet van toepassing, de term zowel ‘opnieuw-verschijnen- als-niet-opnieuw-verschijnen’, is niet van toepassing, de term ‘noch-opnieuw-verschijnen-noch-niet-opnieuw-verschijnen’, is niet van toepassing”
(...)

In de volgende post, het laatste deel van dit thema, zal ik proberen te beschrijven hoe dit thema vinnana anidassanam bij mij leeft. Ik zal ook duidelijk proberen te maken waarom de bovenstaande sutta’s hierbij aansluiten.

hartelijke groet,
Siebe

[teksten Siebe]

Vinnanam anidassanam heb ik vertaald zien worden als: tekenloos bewustzijn, niet-manifesterend bewustzijn, onzichtbaar bewustzijn, bewustzijn dat zich niet toont en bewustzijn-zonder-oppervlak. In het onderstaande heb ik geprobeerd te beschrijven hoe dit thema op dit moment bij me leeft.

Persoonlijke bedenkingen bij dit thema vinnanam anidassanam (Siebisme)

Je kunt zeggen dat geest twee aspecten heeft. Het heeft een manifesterend aspect. Hier wordt in de sutta’s naar verwezen als vinnana, d.w.z. de zes soorten bewustzijn(van-iets) die eerder genoemd zijn. Als kralen aan een snoer rijgen die bewustzijnsmomenten zich in ons leven aaneen. Het beschrijft het aan de geest zich voordoen, het zich manifesteren, of het komen en gaan, het bewust zijn van, dan weer een vorm/kleur, dan weer een geur, smaak, geluid, tactiele sensatie en mentale objecten zoals impulsen, emoties, neigingen, beelden, ideeen, plannen etc. Dit manifesterend aspect van geest is niet onzichtbaar of tekenloos. Het is niet niet-manifesterend, het is niet-anidassanam. Het is duidelijk zichtbaar, merkbaar, want manifesterend. Het wordt vinnana of bewustzijn genoemd.
 
De aanduiding vinnanam anidassanam is volgens mij een manier om te verwijzen naar dat andere aspect van geest, namelijk, het niet-manifesterende, onzichtbare, of verwijlende aspect van geest. Dat aspect wat zich niet toont, d.w.z . dat wat zich niet als een manifestatie toont, zoals de zes andere vormen van bewustzijn. Dit aspect is. Het wordt de natuur van geest genoemd. Het is moeilijk te zien, wordt gezegd, waarschijnlijk juist omdat het niet iets grofs is, niet iets wat komt en gaat, niet iets wat snel de aandacht trekt, zoals bij de zes vormen van bewustzijn. Het is kenbaar maar het is niet zichtbaar of toont zich niet als een manifestatie, of geconditioneerd verschijnsel.

Als de zes vormen van bewustzijn eindigen, en dus het manifesterend aspect van geest tot een einde komt, het komen en gaan eindigt, dan treedt dit niet-manifesterende onzichtbare aspect (anidassanam) duidelijk(er) naar voren. Toch, het is er denk ik altijd. Het manifesteren van verschijnselen trekt echter vaak zoveel aandacht, dat het verwijlende aspect niet wordt gezien. Dus bewustzijn, als de zes vormen van bewustzijn, vertroebelt en verblindt voor de aanwezigheid van het verwijlende aspect van geest.
Om dit tegen te gaan instrueert de Boeddha in talrijke sutta’s al het manifesterende te zien als: ‘dit ben ik niet, dit is niet van-mij, niet mijn zelf’, daarmee de leerling introducerend of bewustmakend van het verwijlend aspect van geest.

Als het verwijlende aspect van geest zich duidelijk toont bij de beëindiging van het manifesterend aspect (de zes vormen van bewustzijn-van-iets eindigt), blijkt er waarschijnlijk geen verschil tussen het verwijlende aspect van geest en jezelf. Het blijkt je eigen natuur. Geest ziet geest. Het kenobject van vinnana anidassanam is volgens mij dus vinnana anidassanam. In bepaalde mahayana teksten wordt naar dit vermogen ook wel verwezen als ‘zelf-gewaar’. Dit bewustzijn is dus niet een object gewaar maar zichzelf. Overigens moet dit bewustzijn, lijkt me, niet gezien worden als een entiteit. Vinnanam anidassanam verwijst mijns inziens niet naar een subtiel soort bewustzijn dat voorwaardelijk ontstaat maar naar de ongeboren verwijlende natuur van geest.

De metafoor van de zee is denk ik ook toepasselijk. Normaal gesproken heeft de zee golven, deining, rimpeling. Dit staat gelijk aan een toestand van geest waarbij zich de zes vormen van bewustzijn manifesteren. De zes vormen van bewustzijn met hun typische deining van komen en gaan, vormen als het ware het deinende oppervlak. Vinnana anidassanam heeft echter geen oppervlak. Bewustzijn-zonder-oppervlak wordt het wel genoemd. Golven ontbreken, zelfs de geringste deining ontbreekt. De zes vormen van bewustzijn zijn geëindigd, er is dus geen komen en gaan, de wind van begeerte is geluwd. De zee is rimpelloos glad geworden, onpeilbaar diep en in deze metafoor ook grenzeloos. De gebruikelijke subject-object perceptie is hier ook afwezig.

Vinnana anidassanam is dus volgens mij onzichtbaar bewustzijn en niet-manifesterend bewustzijn in de zin dat het het verwijlende aspect van geest aanduidt en dat heeft niet een bepaalde vorm, kleur, omvang etc. Het is bewustzijn wat zich niet toont, d.w.z het toont zich niet als de zes vormen van bewustzijn. Het heeft niet een aard van komen en gaan. Het is bewustzijn-zonder-oppervlak omdat de gebruikelijke deining van de zes vormen van bewustzijn afwezig is. Het is tekenloos bewustzijn omdat elk teken van geconditioneerde verschijnselen hier afwezig is, het is vrij van elke geneigdheid.

Het zijn denk ik allemaal aanduidingen die verwijzen naar het lege verwijlende aspect van geest, de natuur van geest. Het is volgens mij ook niks anders dan een verwijzing naar Nibbana. Niks anders dan de beëindiging van alle dhamma’s. Al het geconditioneerde. Het verwijst naar een directe ervaring van de edele waarheid van de beëindiging van lijden. Deze wordt niet gevormd door beoefening. Het is eerder iets wat je dit moet ontdekken, of er in onderdompelen of je aan overgeven, als het ware.

Vinnana anidassanam wordt ook beschreven als grenzeloos en aan alle kanten lichtend. Het is dus een leegte die niet een niets is.

Omdat de verwijlende natuur van geest in wezen grenzeloos is, en je dus niet kunt zeggen dat het hier of daar is, kun je ook zeggen dat onze gebruikelijke perceptie dat wij een belichaamd-zelf zijn, hier of daar, elk moment ontstaat in de geest. Het onderricht wil mijns inziens aangeven dat deze perceptie niet iets is wat vastligt vanaf de geboorte. Deze perceptie van een belichaamd-zelf is niet iets wat in het verleden is ontstaan en voortduurt tot nu, maar ontstaat elk moment op actuele wijze. Anders gezegd, onwetendheid is niet iets van het verleden dat tot nu voortdurend, maar ons huidige gebrek aan directe kennis van dit verwijlend aspect van geest, geeft steeds weer op actuele wijze vorm aan onze perceptie dat wij een belichaamd zelf zijn. We blijven ons identificeren met de khandha's en onze zelfkennis blijft daarop gebaseerd. Waar deze perceptie van een belichaamd-zelf bij de onverlichte geest als absoluut waar wordt beleefd, wordt deze door de verlichte geest volgens mij gezien als enkel een perceptie die voorwaardelijk ontstaat.

De Tathagata verwijlt bijvoorbeeld hier en nu met een grenzeloze geest. Diens natuur is hier en nu vrij van geboorte, verouderen, dood, leed en bezoedeling (AN10.81, zie vorige post). Diens natuur is de edele waarheid van de beëindiging van lijden.
Natuurlijk, een ander mens ziet iemand met een bepaalde vorm, een sterfelijk wezen, genaamd de Boeddha, en het lijkt ook alsof er een wezen sterft. Dit komt omdat een ander mens de Boeddha niet duidt naar diens ware aard, d.w.z. naar de manier waarop de Boeddha zichzelf kent, maar duidt de Boeddha naar de khandha’s (MN72, zie vorige post). Zo duidt die onverlichte mens immers ook zichzelf.
Tot zover.

Dit is natuurlijk allemaal maar visie, en zelfs als het ergens op zou slaan, het is totaal iets anders dan directe kennis van vinnanam anidassanam, waar het mijns inziens om draait. Toch vind ik het wel inspirerend om over dit soort zaken te bespiegelen en met de leer ook op deze studie-achtige manier bezig te zijn. Ik zie echter ook het gevaar van meer trots, vastgrijpen aan het idee dat je nou echt weet waar boeddhisme over gaat. Ik zie het gevaar en besef dat dit een waanidee is. Zie het maar als mijn manier mezelf te inspireren en verder te gaan het ongeziene te gaan zien, het onondekte te gaan ontdekken.

Dit thema vinnanam anidassanam wilde een antwoord geven op de vraag of er in de teksten een vorm van bewustzijn besproken wordt dat buiten ruimte en tijd bestaat, dat geen aggregaat is, dat niet tot de zes vormen van bewustzijn behoort. Op dit moment ben ik dus geneigd te denken dat dit zo is. Het verwijst mijns inziens naar dat aspect van geest wat je verwijlend (of Is/zijn) of tekenloos, of niet-manifesterend of onzichtbaar kunt noemen.

hartelijke groet,
Siebe

[ik]

Grandioos.

[ik]

misschien elders of hier:

waar plaatst het Siebisme de bewustzijnsstroom
die wedergeboren wordt?

Even bijkomen natuurlijk...maar tzt...

[nico70+]

In de voorgaande posten is geschreven over bewustzijn. De vraag werd geopperd of er behalve het vergankelijke bewustzijn een andere vorm van bewustzijn is. Mijn visie hierover.

Het vrije bewustzijn
   
   Het doel van de leer van de Boeddha is om het bewustzijn vrij te maken. Bij niet onderwezen mensen is het bewustzijn nog behept met inbezitname, grijpen, hechten. “Dat is van mij, dat behoort mij toe, dat ben ik” zo denkt men. En het bewustzijn is niet vrij. Het bewustzijn is dan als een aanwijsstok met pek of stroop eraan, of als een stok met grijphaken eraan. De aangewezen voorwerpen blijven eraan hechten.
   Maar de goed onderwezen mens ziet dat alles oorzakelijk ontstaan is, het lichamelijke (de vier elementen) en het geestelijke. “Dat alles is niet van mij, dat behoort mij niet toe, dat ben ik niet,” zo weet hij. En hij leeft vrij. Het bewustzijn is dan als een schijnwerper die in alle richtingen kan schijnen, nabij en veraf. Het licht ervan hecht zich niet aan de voorwerpen die verlicht worden.
   De volmaakte heilige heeft een vrij bewustzijn. Het hecht zich nergens meer aan.
   De gewone mens is nog onwetend, hij weet niet uit eigen ervaring dat er geen zelf is, geen "ik". Hij voelt iets, en drukt er direct een stempel op: dat is een aangenaam gevoel, of dat is een onaangenaam gevoel, of dat is een neutraal gevoel.
   De heilige heeft alleen het bewustzijn dat er een gevoel is. Hij drukt er geen stempel op; hij is vrij van alle onwetendheid. Niet "ik" voel, maar: "er is een gevoel". Noch aangenaam noch onaangenaam is voor hem dat gevoel. Hij is onder alle omstandigheden gelijkmoedig. Omdat hij vrij is van de "ik"-mening benoemt hij dat gevoel niet als aangenaam of onaangenaam. Dat zijn uitdrukkingen van een ego. Wie vrij is van een ego-bewustzijn, eigent zich niets meer toe. Dat is de bevrijding van lijden.

   De Boeddha ontdekte dat alle bestaande wezens zonder een “zelf” zijn. Zij hebben geen blijvende kern, geen ziel. Die leer van anatta, niet-zelf, is niet gemakkelijk in te zien. Er is geen “ik” dat denkt; er zijn oorzaken en gevolgen. Door oorzaken ontstaat iets; door het ontbreken van oorzaken verdwijnt iets.

   Het oog is ontstaan. De zichtbare vormen zijn ontstaan. Het zienbewustzijn is ontstaan door contact van oog en zichtbare vorm. In het dagelijks spraakgebruik heet dat: “ik zie”. Maar in feite is er niemand die ziet. Er is alleen een oorzakelijk ontstaan van zienbewustzijn. Wat ontstaan is, zal weer vergaan. Het is niet blijvend; het is zonder een “zelf”.

   Het oor is ontstaan. De hoorbare geluiden zijn ontstaan. Het hoorbewustzijn is ontstaan door contact van oor en hoorbare geluiden. In het dagelijks spraakgebruik heet dat: “ik hoor”. Maar in feite is er niemand die hoort. Er is alleen een oorzakelijk ontstaan van hoorbewustzijn. Wat ontstaan is, zal weer vergaan. Het is niet blijvend; het is zonder een “zelf”.

   De neus is ontstaan. De ruikbare geuren zijn ontstaan. Het ruikbewustzijn is ontstaan door contact van neus en ruikbare geuren. In het dagelijks spraakgebruik heet dat: “ik ruik”. Maar in feite is er niemand die ruikt. Er is alleen een oorzakelijk ontstaan van ruikbewustzijn. Wat ontstaan is, zal weer vergaan. Het is niet blijvend; het is zonder een “zelf”.

   De tong is ontstaan. De proefbare smaken zijn ontstaan. Het smaakbewustzijn is ontstaan door contact van tong en proefbare smaken. In het dagelijks spraakgebruik heet dat: “ik proef”. Maar in feite is er niemand die proeft. Er is alleen een oorzakelijk ontstaan van smaakbewustzijn. Wat ontstaan is, zal weer vergaan. Het is niet blijvend; het is zonder een “zelf”.

   Het lichaam is ontstaan. De aanraakbare voorwerpen zijn ontstaan. Het aanraakbewustzijn is ontstaan door contact van lichaam en aanraakbare voorwerpen. In het dagelijks spraakgebruik heet dat: “ik raak aan”. Maar in feite is er niemand die aanraakt. Er is alleen een oorzakelijk ontstaan van aanraakbewustzijn. Wat ontstaan is, zal weer vergaan. Het is niet blijvend; het is zonder een “zelf”.

   Het geestelijke is ontstaan en zal weer vergaan. Het geestelijke is niet blijvend, het is zonder een zelfstandig iets.
   Gedachten zijn ontstaan. De denkbare dingen zijn ontstaan. Het denkbewustzijn is ontstaan door contact van geest en denkbare dingen. In het dagelijks spraakgebruik heet dat: “ik denk”. Maar in feite is er niemand die denkt. Er is alleen een oorzakelijk ontstaan van denkbewustzijn. Wat ontstaan is, zal weer vergaan. Het is niet blijvend; het is zonder een “zelf”.
   Emoties, een glimlach, een traan, ze zijn oorzakelijk ontstaan. Wat ontstaan is, zal weer vergaan. Het is niet blijvend; het is zonder een “zelf”.
   Herinneringen zijn ontstaan. In het dagelijks spraakgebruik heet dat: “ik herinner me”. Maar in feite is er niemand die zich iets herinnert. Er is alleen een oorzakelijk ontstaan van herinneringen. Wat ontstaan is, zal weer vergaan. Het is niet blijvend; het is zonder een “zelf”.
   
   Het lichamelijke is ontstaan en ook het geestelijke. En wat ontstaan is, zal weer vergaan. Het is niet blijvend, is zonder een “zelf”.  Wat niet blijvend is, is niet van mij; dat behoort mij niet toe. Dus moet ik dat loslaten, mij ervan afkeren. Zo wordt de bevrijding van lijden bereikt.

   Eens leed de Boeddha veel pijn. Maar hij verdroeg die pijn geduldig. Want zijn bewustzijn was voor altijd losgemaakt van gevoel. Dat gevoel van pijn behoorde hem niet toe, het was niet zijn eigendom. Het was oorzakelijk ontstaan en zou ook weer vergaan. Het bewustzijn dat er een gevoel was, was vrij van de mening “ik voel.” Er was alleen een bewustzijn dat er een gevoel was. Hij voelde de pijn wel, maar hij eigende zich dat gevoel van pijn niet toe. Hij stond er als het ware naast als een toeschouwer.    
   Vormen, geluiden, geuren, smaken, aanrakingen, gedachten en ideeën, daarnaar verlangde hij niet meer. [S.IV.15] Ze zijn een lokmiddel voor de wereld. Maar de volgeling(e) van de Boeddha heeft ze overwonnen. Hij of zij straalt als de zon. [S.IV.17; M.141]
   
   Die toestand van een vrij bewustzijn, een niet gevestigd bewustzijn, een bewustzijn dat zich niets meer toe-eigent, dat zich nergens meer aan hecht, kan men bereiken door begeerte, afkeer en onwetendheid op te geven; door het achtvoudige pad te volgen.
   Hierbij moeten we er wel aan denken dat bewustzijn niet op zichzelf kan bestaan. Bewustzijn ontstaat door contact van een zintuig met het bijbehorende zintuiglijke object. Het vrije bewustzijn is het bewustzijn dat vrij is van begeerte, vrij van afkeer en vrij van onwetendheid, vrij van de mening “ik ben”. Bij het zien is alleen het zien; bij het horen is alleen het horen; bij het ruiken is alleen het ruiken; bij het proeven is alleen het proeven; bij het aanraken is alleen het aanraken; bij het denken is alleen het denken.[Zie Ud.1.10.]
   Als de geest vrij is, niet meer beperkt, dan is aan het lijden een einde gekomen. En dan zijn ook bovennatuurlijke krachten mogelijk.

   In zoverre men de restloze uitdoving van de begeerte ondervindt, in zoverre men de restloze uitdoving van de afkeer ondervindt, in zoverre men de restloze uitdoving van de onwetendheid ondervindt, in zoverre is Nibbāna zichtbaar hier en nu. [A.III.56; S.45.7; zie ook S.45.34]
   Men hecht dan nergens meer aan. De vuren van de passies, van begeerte, afkeer en illusie zijn dan definitief uitgedoofd. [Zie S.35.28]

   Wie de volmaakte heiligheid bereikt heeft, heeft niets meer te maken met het wereldse bestaan. De Eerwaarde Sariputta zei eens dat hij op grond van de bevrijding van de eigen persoon door vernietiging van alle grijpen (hechten) leefde in zo'n zelfbezinning dat hij daardoor niet overstroomd werd door wereldse invloeden. Hij was steeds oplettend. [S.12.32] Hij had geen enkele gedachte meer van “ik” of “mijn”. Hij was als volmaakte heilige volledig bevrijd van de mening “ik ben”. [S.28.1-9] Voor hem was er geen maat meer waarmee hij aangeduid kon worden.

   De volmaakte heilige hecht niet meer aan iets, noemt niets zijn eigen. Hij is vol zelfbeheersing. Hij heeft alle boeien verbroken, is bedwongen, vrij, onverstoorbaar en wensloos. Hij heeft begeerte en haat opgegeven en ook onwetendheid en meningen. Hij is onzelfzuchtig, zonder wens. Hij koestert geen verlangen naar wat dan ook in de wereld, naar meervoudig* bestaan hier of elders. Hij is stil, ontkomen aan de hartstochten, zonder kwaadwil, vrij van toekomstig bestaan. [Sn.490-499]
   [*meervoudig: het bewustzijn dat samengaat met iets anders. Het enkelvoudig bewustzijn, dat zich nergens aan hecht en dat geen begeerte als ‘metgezel’ heeft, is vrij].
      
   De uiteindelijke bevrijding van alle lijden bestaat in onthechting, het loslaten, zich nergens aan hechten. Ze bestaat in het doven van het vuur van verlangen naar iets of het vuur van afkeer van iets. Door het opheffen van alle onwetendheid komt de waarheid in ons aan het licht. Daardoor zien wij dat er geen enkele reden is om ons ergens aan te hechten: alles is immers veranderlijk, vergankelijk, veroorzaakt, zonder “ik”, niet alleen ‘het andere’ maar ook wijzelf.

   Nibbana is een geestelijke eenzaamheid, een vertoeven zonder de metgezellen begeerte, afkeer en onwetendheid. Men denkt niet met genoegen aan het verleden; men verlangt niet naar de toekomst. Men ziet het veranderlijke, vergankelijke van alles in, ziet ook dat er geen “zelf” is. Wat thans is, neemt men waar, met inzicht, zoals het komt en wanneer het komt. [Zie A.I.4].
   Men voegt er niets meer aan toe. Wat men waarneemt neemt men niet in bezit, men hecht er niet aan. Dat is de bevrijding van lijden. Het Doodloze, het Geboorteloze is dan bereikt.
    Men hoeft niet bang te zijn dat men verdwijnt als er geen geboorte meer volgt. De Boeddha zei hierover: “Degene die Nibbana heeft verwerkelijkt, heeft niet het gewone bewustzijn. En het is ook niet ziekelijk. Hij is niet onbewust noch heeft hij een ontlichaamd bewustzijn.” [Sn.874].
   
    Waar geen “ik”-bewustzijn is, kan “ik” ook niet ouder worden en sterven. Er is dan ook geen wedergeboorte meer van het “ik”. In Nibbbana heeft het ik-bewustzijn dat zich aan alles hecht, plaatsgemaakt voor het bewustzijn dit zich niet vestigt, dat zich nergens aan hecht.
   Het bewustzijn dat niets zijn eigen noemt, is oneindig en helder stralend. [M.49. (M.V.9)]

   Wanneer de wijze uit eigen ervaring de waarheid heeft ingezien, dan is hij vrij van vorm en van niet vorm; vrij van plezier en pijn. [Ud.1.10]. Zoals boven uitgelegd, eigent de volmaakte heilige zich niets meer toe. Hij is vrij van een ego en benoemt niets meer als aangenaam of onaangenaam. Daarom is hij vrij van pijn en vrij van vreugde.

   Wanneer alle begeerten en alle onwetendheid zijn vernietigd, is er vollledige kalmte. De verlangens zijn uitgedoofd; men hecht niet meer aan iets, noemt niets meer zijn of haar eigen. De strijd is dan gestreden; hij of zij heeft alle vormen van bestaan overschreden. [Zie Ud.3.10 en Ud.3.4].
   
   Ten tijde van de Boeddha beweerde de monnik Yamaka dat de volmaakte heilige na de dood niet meer bestaat, dat hij vernietigd is. De Eerwaarde Sariputta weerlegde dit. Men moet zich niets meer toe-eigenen. Men moet zonder begeerte naar iets zijn. Daardoor wordt men bevrijd. En men weet dat geboorte opgedroogd is, dat er verder niets meer te doen is. [S.22.85]
   Men moet zich niet identificeren met het lichaam, noch met de zes zintuigen noch met de soorten van bewustzijn die ontstaan door contact van die zintuigen met de bijhorende objecten. Dat alles is vergankelijk, veranderlijk, is oorzakelijk ontstaan en zal ook weer vergaan, het is zonder een zelf. Van dat alles kan men niet zeggen dat ze mij toebehoren, noch dat "ik" lichaam, zintuigen of bewustzijn ben. Er zijn alleen oorzaken en gevolgen. [S.XXII,57]
   Als iemand zich identificeert met het lichaam, als hij meent dat hij gelijk is aan het lichaam, dan blijft het ik-bewustzijn bestaan.
   Als iemand zich identificeert met het gevoel, als hij meent dat hij gelijk is aan het gevoel, dat het gevoel hem toebehoort, dan blijft het ik-bewustzijn bestaan.
   Als iemand zich identificeert met waarneming, als hij meent dat hij gelijk is aan waarneming, dat waarneming hem toebehoort, dan blijft het ik-bewustzijn bestaan.
   Als iemand zich identificeert met geestelijke formaties, als hij meent dat hij gelijk is aan geestelijke formaties, dan blijft het ik-bewustzijn bestaan.
   Maar als men inziet dat het lichaam ontstaan is en ook zal vergaan, als men inziet dat men van dat alles niet kan zeggen dat ze mij toebehoren, noch dat "ik" lichaam, gevoel, waarnemingen, geestelijke formaties of bewustzijn ben, dat er alleen oorzaken en gevolgen zijn, dan identificeert men zich niet meer daarmee. Het ik-bewustzijn maakt plaats voor een zo-bewustzijn. Zo is het ontstaan; zo is het vergaan.
   Het bewustzijn van de volmaakte heilige vertoeft nergens meer, d.w.z. er is nergens meer een grijpen, hechten, nergens meer een inbezitname door voorkeur of afkeer. Het bewustzijn van de arahant is vrij. (maar wel nog oorzakelijk ontstaan).

Groeten
Nico

[teksten Siebe]

misschien elders of hier:

waar plaatst het Siebisme de bewustzijnsstroom
die wedergeboren wordt?

Even bijkomen natuurlijk...maar tzt...

Ik ben ergens in de sutta's die stroom tegengekomen (zie ook eerste post). Ik was van plan dat fragment eigenlijk alleen weer te geven maar misschien is dat een moment om er op terug te komen? Dan heb ik gelukkig nog altijd tijd . De komende post beantwoordt de vraag of in het onderricht van de Boeddha het ditzelfde bewustzijn is wat van leven op leven overgaat.

groet,
Siebe

[teksten Siebe]

   Het bewustzijn van de volmaakte heilige vertoeft nergens meer, d.w.z. er is nergens meer een grijpen, hechten, nergens meer een inbezitname door voorkeur of afkeer. Het bewustzijn van de arahant is vrij. (maar wel nog oorzakelijk ontstaan).

Hoi Nico,

Volgens mij geldt in de leer van de Boeddha dat alles wat voorwaardelijk ontstaat, dat kan niet als vrij aangeduid worden, want het ontstaat gewoon op basis van oorzaken en voorwaarden en is dus ook volledig afhankelijk van oorzaken en voorwaarden. Het is net zo min 'vrij', zeg maar, als een regenboog vrij is. Iets wat voorwaardelijk ontstaat wordt door de Boeddha ook gekenschetst als vergankelijk, instabiel, leedvol en niet-zelf.

Een bewustzijn dat voorwaardelijk ontstaat, dus afhankelijk is, maar toch het gevoel/de idee of zelfs de ervaring heeft van vrijheid, dat moet wel een vorm van misleiding zijn toch? Zoiets kan toch niet doorgaan voor wijsheid of realisatie?

groet,
Siebe

[nico70+]

Hallo Siebe,

Wat ontstaat en weer vergaat, dat is volgens de leer van de Boeddha niet-zelf.  Verder leert de Boeddha dat wat samengesteld is, weer uiteen zal vallen. En dat is dan oorzaak voor leed.
   Het vrije bewustzijn is een bewustzijn dat niet samenstelt. En doordat het niet samenstelt is het vrij.
   De leer van de Boeddha is er op gericht om dat niet samengestelde, dat vrije bewustzijn te verkrijgen. En daarvoor moet elk hechten aan iets opgegeven worden.
   Nibbana is een geestelijke eenzaamheid, een vertoeven zonder de metgezellen begeerte, afkeer en onwetendheid. Men denkt niet met genoegen aan het verleden; men verlangt niet naar de toekomst. Men ziet het veranderlijke, vergankelijke van alles in, ziet ook dat er geen “zelf” is. Wat thans is, neemt men waar, met inzicht, zoals het komt en wanneer het komt.
   Dit betekent dat men bij het waarnemen niets meer eraan toevoegt. Wat men waarneemt neemt men niet in bezit, men hecht er niet aan. Dat is de bevrijding van lijden.
   De niet bevrijde mens neemt iets waar en voegt eraan toe: : Dat is onaangenaam, of dat is aangenaam, of dat is neutraal." Er is bij hem of haar altijd een toevoeging. Het bewustzijn is dan samengesteld. Wat samengesteld is kan weer uiteen vallen.
   De bevrijde mens neemt iets waar en voegt er niets aan toe. Het bewustzijn van hem of haar is niet samengesteld. Omdat het niet samengesteld is, kan het niet uiteen vallen. Het is vrij.
   De leer van de Boeddha is als een vlot om van deze oever naar de andere oever te geraken. Aan deze oever is het leven vol lijden en frustraties; aan de andere oever is het leven zonder lijden. Aan deze oever is hechten en onwetendheid; aan de andere oever is onthechting en weten.
   De leer van de Boeddha is een middel om aan de andere oever te komen. Maar men moet er niet aan hechten als de andere oever bereikt is.
   Het bewustzijn dat zich nergens vestigt, zich nergens aan hecht, is bevrijd, omdat het niet groeit en niet samenstelt. Bewustzijn dat niet samenstelt, is bevrijd.

Groeten
Nico
   

[ik]

Dag Nico,

En welk bewustzijn is het volgens de leer van de Boeddha dat van leven naar leven gaat, dat wedergeboren wordt:

-samengesteld
-vrij
-beide
-geen van beide
-anders

[teksten Siebe]

Hallo Siebe,

Wat ontstaat en weer vergaat, dat is volgens de leer van de Boeddha niet-zelf.  Verder leert de Boeddha dat wat samengesteld is, weer uiteen zal vallen. En dat is dan oorzaak voor leed.
   Het vrije bewustzijn is een bewustzijn dat niet samenstelt. En doordat het niet samenstelt is het vrij.
   De leer van de Boeddha is er op gericht om dat niet samengestelde, dat vrije bewustzijn te verkrijgen. En daarvoor moet elk hechten aan iets opgegeven worden.
   Nibbana is een geestelijke eenzaamheid, een vertoeven zonder de metgezellen begeerte, afkeer en onwetendheid. Men denkt niet met genoegen aan het verleden; men verlangt niet naar de toekomst. Men ziet het veranderlijke, vergankelijke van alles in, ziet ook dat er geen “zelf” is. Wat thans is, neemt men waar, met inzicht, zoals het komt en wanneer het komt.
   Dit betekent dat men bij het waarnemen niets meer eraan toevoegt. Wat men waarneemt neemt men niet in bezit, men hecht er niet aan. Dat is de bevrijding van lijden.
   De niet bevrijde mens neemt iets waar en voegt eraan toe: : Dat is onaangenaam, of dat is aangenaam, of dat is neutraal." Er is bij hem of haar altijd een toevoeging. Het bewustzijn is dan samengesteld. Wat samengesteld is kan weer uiteen vallen.
   De bevrijde mens neemt iets waar en voegt er niets aan toe. Het bewustzijn van hem of haar is niet samengesteld. Omdat het niet samengesteld is, kan het niet uiteen vallen. Het is vrij.
   De leer van de Boeddha is als een vlot om van deze oever naar de andere oever te geraken. Aan deze oever is het leven vol lijden en frustraties; aan de andere oever is het leven zonder lijden. Aan deze oever is hechten en onwetendheid; aan de andere oever is onthechting en weten.
   De leer van de Boeddha is een middel om aan de andere oever te komen. Maar men moet er niet aan hechten als de andere oever bereikt is.
   Het bewustzijn dat zich nergens vestigt, zich nergens aan hecht, is bevrijd, omdat het niet groeit en niet samenstelt. Bewustzijn dat niet samenstelt, is bevrijd.

Hallo Nico,

Ik zie wel wat je zegt maar het gaat vooral om de interpretatie, denk ik. Wat dat betreft blijf ik er bij dat als ook dat vrije- of bevrijde bewustzijn dat zich nergens vestigt en zich nergens aan hecht,  zoals jij zegt, ook voorwaardelijk ontstaat, dan is ook dat bevrijde bewustzijn maar een gewoon tijdelijk, vergankelijk en samengesteld verschijnsel en van aard dus instabiel. Het zal ook weer uiteenvallen.  Dat geldt nou eenmaal voor alles wat voorwaardelijk ontstaat. Zoiets kan nooit doorgaan voor een ware toevlucht. De Boeddha zou volgens mij nooit aansporen iets met deze kenmerken te realiseren of te vertrouwen op iets met deze aard. De Boeddha toont het Pad naar het Ongeconditioneerde en ontmoedigt de mens juist te investeren en diens heil te zoeken in het geconditioneerde.

Dat vrije of bevrijde bewustzijn wat zich niet vestigt en nergens aan hecht, lijkt me in wezen niks anders dan waar hieronder naar verwezen wordt als 'een geest zonder grenzen'.

Anguttara Nikaya 10.81 [fragment]
”Bahuna, het is omdat de Tathagta bevrijd, onthecht en vrijgemaakt is van tien dingen dat hij verblijft met een geest zonder grenzen. Welke tien? (1) Het is omdat de Tathagata bevrijd, onthecht en vrijgemaakt is van vorm dat hij met een geest vrij van grenzen verblijft. (2)-(5) Het is omdat de Tathagata bevrijd, onthecht, en vrijgemaakt is van gevoel....waarneming...wilsformaties...bewustzijn dat hij verblijft met een geest zonder grenzen.
(6)-(10). Het is omdat de Tathagata bevrijd, onthecht en vrijgemaakt is van geboorte...ouderdom...dood...lijden...bezoedelingen dat hij verblijft met een geest zonder grenzen.
“Net zoals een blauwe, rode of witte lotus, hoewel geboren en opgegroeid in het water, boven het water uitsteekt en daar onbezoedeld door het water staat, net zo Bahuna, is het omdat de Tathagata bevrijd, onhecht en vrijgemaakt is van deze tien dingen dat hij verblijft met een geest zonder grenzen”.

Ik denk niet dat bedoeld wordt dat die' geest zonder grenzen', die onthechte, vrijgemaakte en bevrijde geest, voorwaardelijk ontstaan is. Het lijkt me dat hier het ongeconditioneerde wordt bedoeld. Er wordt denk ik ook naar verwezen als vinnanam anidassanam.

 
hartelijke groet,
Siebe

[nico70+]

antwoord op reactie van Siebe.

Hallo Siebe,
   Hier verschillen we dus van mening.

Nog enkele woorden van de Boeddha.
   Het genot, het geluk dat ontstaat vanwege bewustzijn, dat is de voldoening die er in bewustzijn is.
In zoverre als bewustzijn vergankelijk is, vol van lijden en onderhevig aan verandering, dat is het lijden dat er in bewustzijn is.
De beteugeling van begeerte en lust, het van zich afzetten van begeerte en lust die er in bewustzijn zijn, dat is de ontsnapping aan bewustzijn.
   Allen die aldus volledig bewustzijn begrijpen, het ontstaan ervan, het beëindigen ervan en het pad dat voert naar het beëindigen ervan, allen die aldus de voldoening begrijpen die er in bewustzijn is, die het lijden begrijpen dat er in bewustzijn is en die de ontsnapping aan bewustzijn begrijpen, allen die aldus op weg zijn naar het walgen voor bewustzijn, het zich losmaken van bewustzijn, en het ophouden van bewustzijn, zij zijn daardoor op de juiste weg. En degenen die op de juiste weg zijn, hebben een hechte basis in deze norm en discipline.
   Zij zijn, zonder zich aan bewustzijn te hechten, daardoor bevrijd. En zij die dank zij hun walgen voor bewustzijn, hun zich losmaken van bewustzijn en hun ophouden van bewustzijn bevrijd zijn, zij zijn waarlijk bevrijd. Zij zijn volleerd en voor hen die volleerd zijn, is er geen maat waarmee zij aangeduid zouden kunnen worden.
   
Verdere discussie lijkt me zinloos.


Antwoord op reactie van DirkJan:

Hallo DirkJan,

   Volgens de leer van de Boeddha gaat NIETS over van dit leven naar een ander leven. Er gaat dus ook geen  samengesteld, vrij, of een ander soort bewustzijn over van dit leven naar een volgend leven.
    Bij de dood gaat niets van dit lichaam over in een andere vorm van bestaan. Alleen de energie wordt overgebracht. Het is zoals wanneer de vlam van een lucifer een kaars aansteekt. De lucifer gaat niet op in de kaars; er wordt alleen energie overgedragen. Het is als met biljarten. De voortgestoten bal laat een andere bal rollen. Niets van de ene bal gaat over in de andere; alleen de beweging van de ene bal wordt overgebracht op de andere bal. Het is als met voetballen. Door met de voet tegen de bal te schoppen, vliegt die bal weg. Niets van de voet gaat over in de bal. De voet vliegt niet door de lucht, maar wel de bal. Er heeft alleen een overdracht van energie plaats.
       Op het einde van het leven, op het moment van de dood, wordt de energie van onze wilsacties voortgezonden en zoekt dan een nieuwe levensvorm. Die nieuwe levensvorm zal voor een groot deel beïnvloed worden door de laatste gedachten die de stervende heeft bij of vlak vóór de dood. Als die gedachten slecht zijn, volgt zeker een ongunstige wedergeboorte, ook als men veel goeds in het leven heeft gedaan. Maar als die gedachten goed zijn, is wedergeboorte in een goede en gelukkige sfeer te verwachten.
       “Alwie geen helder idee heeft over de dood en niet weet dat dood bestaat in de oplossing van de vijf groeperingen van bestaan, die denkt dat een persoon of een wezen sterft en overgaat naar een nieuw lichaam. En alwie geen helder begrip heeft over wedergeboorte en niet weet dat wedergeboorte bestaat in het ontstaan van de vijf groeperingen van bestaan, die denkt dat een persoon of wezen wedergeboren wordt, of denkt dat de persoon in een nieuw lichaam verschijnt. En alwie geen helder idee heeft over de ronde van wedergeboorte, die denkt dat een echte persoon van gene wereld naar deze wereld komt, enz. En alwie geen helder begrip heeft over de verschijnselen van bestaan, die denkt dat de verschijnselen zijn ego zijn of iets dat tot zijn ego behoort. Of hij denkt dat het iets blijvends is, vol vreugde of prettig. En alwie geen helder idee heeft over het afhankelijk ontstaan van de verschijnselen van bestaan en over het ontstaan van wilsacties die door onwetendheid worden bepaald, die denkt dat het ego begrijpt of niet begrijpt, die denkt dat het ego handelt of laat handelen; die denkt dat het ego in een nieuw bestaan treedt bij wedergeboorte. Of hij denkt dat door de atomen of de Schepper, met behulp van het embryonale proces, het lichaam geschapen wordt, dat het daardoor met verscheidene mogelijkheden wordt voorzien. Of hij denkt dat het ego de zintuiglijke impressies ontvangt, dat het voelt, verlangt, aangetrokken wordt en dat het ego in een andere wereld weer in bestaan treedt. Of hij denkt dat alle wezens tot leven komen door noodlot of toeval.”
       “Alleen maar een verschijnsel is het, een ding dat aan voorwaarden gebonden is, dat ontstaat in het volgende bestaan. Maar het verhuist niet daarheen vanuit een vorig leven; en toch kan het niet ontstaan zonder een voorgaande oorzaak.”
 
       “Geen verrichter van de daden wordt er gevonden, niemand die ooit de vruchten vergaart. Lege verschijnselen rollen voort; dat is het enige juiste inzicht,” zo schreef Buddhaghosa.

Groeten
Nico

[ik]

...kortom:het is energie die overgaat...?
dus toch iets.

Hoe zit het dan met karmische indrukken,
op basis waarvan wedergeboorte richting krijgt?
En op basis waarvan wij in de wedergeboorte neigingen hebben?

Als er alleen energie overgaat,wat niet bepaald niets is, hoe is het dan mogelijk dat de Boeddha zich zijn vorige levens kon herinneren?

Dan moet er, volgens mij, informatie verbonden zijn aan dat energie pakketje...en wel heel specifieke, namelijk die van de vorige levens van de Boeddha....of niet?

[nico70+]

Hallo DirkJan

Omdat ik me geen vorig bestaan kan herinneren, moet ik op je vraag het antwoord schuldig blijven.

Groeten
Nico

[ik]

Dat is een opmerkelijke move.
Je geeft wel antwoord op de vraag wat er al of niet door gaat
naar een volgend leven.

In je vorige reactie was het nog 'niets'...
en dat zou de leer van de Boeddha zijn.

En nu is het op een andere manier weer 'niets'
en dat omdat je plots switcht naar: uit je eigen ervaring

Dat laatste 'niets' is in ieder geval eerlijk.
Maar het ruikt voor mij naar verschuilend gedrag.
Ik geloof namelijk niet dat het in het Boeddhisme verboden is
om zelf na te denken.

[nico70+]

Hallo Siebe,

Hier in Thailand wordt wijlen de eerwaarde leermeester Maha Bua Ñanasampanno als een volmaakte heilige vereerd. In een van zijn toespraken vertelde hij dat het citta zelf nooit wordt geboren en nooit sterft. Het zijn de in het citta indringende, verontreinigende dingen die ons naar geboorte en dood voeren. Het citta zelf is helder stralend.

Volgens hem heb je dan gelijk wat betreft de geest zonder grenzen die ongeconditioneerd is.

Maar er blijft meningsverschil.

Nibbana wordt ook het ongevormde genoemd. "Wat nu is het ongevormde? - Het is de opdroging van begeerte, het opdrogen van afkeer, de opdroging van onwetendheid, - dat noemt men het ongevormde." (SN.43.1-12)     
    Het ongevormde wordt ook genoemd: het doel, het driftlose, de waarheid, het transcendente, het fijne, datgene wat heel moeilijk te zien is, datgene wat niet verwelkt, het blijvende, het onoplosbare, het onzichtbare, datgene wat niet afgezonderd is, het stille, het doodloze, het uitverkorene, het geluk, de vrede, de opdroging van de dorst, het verwonderlijke, het buitengewone, datgene wat zonder nood is, het noodloze ding, de wensloosheid, het onbenarde, het niet prikkelbare, het zuivere, de bevrijding, datgene wat zonder hechten is, het eiland, de geborgenheid, de bescherming, de toevlucht, de andere oever. (SN.43.13-44)

Er zijn dus heel wat namen waarmee het ongevormde, ongeconditioneerde aangeduid wordt. Ik blijf erbij dat het ongeconditioneerde gelijk is aan de opheffing van begeerte, afkeer en onwetendheid, en dat het gelijk is aan het vrije bewustzijn.
Daarmee verschil ik dan van mening met jou en met de eerwaarde leermeester Maha Bua Ñanasampanno

Groeten
Nico

[teksten Siebe]

Hallo Siebe,

Hier in Thailand wordt wijlen de eerwaarde leermeester Maha Bua Ñanasampanno als een volmaakte heilige vereerd. In een van zijn toespraken vertelde hij dat het citta zelf nooit wordt geboren en nooit sterft. Het zijn de in het citta indringende, verontreinigende dingen die ons naar geboorte en dood voeren. Het citta zelf is helder stralend.

Volgens hem heb je dan gelijk wat betreft de geest zonder grenzen die ongeconditioneerd is.

Maar er blijft meningsverschil.

Nibbana wordt ook het ongevormde genoemd. "Wat nu is het ongevormde? - Het is de opdroging van begeerte, het opdrogen van afkeer, de opdroging van onwetendheid, - dat noemt men het ongevormde." (SN.43.1-12)     
    Het ongevormde wordt ook genoemd: het doel, het driftlose, de waarheid, het transcendente, het fijne, datgene wat heel moeilijk te zien is, datgene wat niet verwelkt, het blijvende, het onoplosbare, het onzichtbare, datgene wat niet afgezonderd is, het stille, het doodloze, het uitverkorene, het geluk, de vrede, de opdroging van de dorst, het verwonderlijke, het buitengewone, datgene wat zonder nood is, het noodloze ding, de wensloosheid, het onbenarde, het niet prikkelbare, het zuivere, de bevrijding, datgene wat zonder hechten is, het eiland, de geborgenheid, de bescherming, de toevlucht, de andere oever. (SN.43.13-44)

Er zijn dus heel wat namen waarmee het ongevormde, ongeconditioneerde aangeduid wordt. Ik blijf erbij dat het ongeconditioneerde gelijk is aan de opheffing van begeerte, afkeer en onwetendheid, en dat het gelijk is aan het vrije bewustzijn.
Daarmee verschil ik dan van mening met jou en met de eerwaarde leermeester Maha Bua Ñanasampanno

Volgens mij zeg je nu twee dingen die elkaar tegenspreken Nico. Je zegt eerst dat het vrije of bevrijde bewustzijn dat nergens aan hecht, voorwaardelijk ontstaat.
Ik citeer je: "Het bewustzijn van de volmaakte heilige vertoeft nergens meer, d.w.z. er is nergens meer een grijpen, hechten, nergens meer een inbezitname door voorkeur of afkeer. Het bewustzijn van de arahant is vrij. (maar wel nog oorzakelijk ontstaan)"

In deze laatste reactie zeg je echter dat het vrije bewustzijn het ongevormde of ongeconditioneerde is, dus niet oorzakelijk ontstaan. Ik citeer je: "Ik blijf erbij dat het ongeconditioneerde gelijk is aan de opheffing van begeerte, afkeer en onwetendheid, en dat het gelijk is aan het vrije bewustzijn".

Het vrije of bevrijde bewustzijn dat nergens aan hecht is dat nu wel of niet gevormd?

groet,
Siebe






   

[teksten Siebe]

Is het ditzelfde bewustzijn dat rondgaat in de cyclus van geboorte en dood?

Tussen de gesprekken door ga ik verder met het volgende thema in deze posten over bewustzijn.
Dit thema wordt onder andere behandeld in Majjhima Nikaya 38. De bhikkhu Sati koesterde de visie dat het ditzelfde bewustzijn is dat rondgaat in de cyclus van geboorte en dood. Bovendien, hij was er ook van overtuigd dat de Boeddha dit onderwees.

De complete sutta met een flinke inleiding is hier na te lezen:
http://www.accesstoinsight.org/tipitaka/mn/mn.038.than.html

In het onderstaande doe ik zeer verkort verslag van deze sutta:
 
Majjhima Nikaya 38

De bhikkhu Sati is van mening:
§2 (...) “het is ditzelfde bewustzijn dat rent en rondzwerft door de cyclus van wedergeboorten, niet een andere”.
De andere bhikkhu’s wezen bhikkhu Sati er op dat hij de leer van de Boeddha niet goed begreep.
§3 (....) ”Want in vele verhandelingen heeft de Gezegende verklaard dat bewustzijn afhankelijk ontstaat, aangezien er zonder een voorwaarde er geen ontstaan van bewustzijn is”.
Maar de bhikkhu Sati blijft bij zijn mening.
Ook bij de Boeddha herhaalt de bhikkhu Sati dat hij de Dhamma zo begrijpt dat het ditzelfde bewustzijn is dat van leven na leven overgaat. Op de vraag van de Boeddha wat dat bewustzijn dan is, antwoordt Sati:
§5 (...) “het is dat wat spreekt en voelt en hier en daar de gevolgen ervaart van goede en slechte activiteiten”.
De Boeddha berispt hem dan en geeft aan dat hij met deze verkeerde visie zo zichzelf beschadigt en veel onverdienste verzamelt, want dit is niet de leer van de Boeddha. De bhikkhu Sati heeft zelfs nog geen sprankje wijsheid in deze Dhamma en Discipline gerealiseerd.
De Boeddha legt dan uit hoe de zes verschillende soorten bewustzijn ontstaan en dat iets ontstaat door voeding en eindigt wanneer ook die voeding (voorwaarde) eindigt. Alle soorten voeding; fysiek voedsel, contact, mentale wilsactiviteit en bewustzijn,  hebben begeerte als hun bron, begeerte als hun herkomst, ze zijn geboren en voortgebracht door begeerte. De bron van bewustzijn zijn (wils)formaties (2e schakel).
De Boeddha geeft een uiteenzetting van afhankelijk ontstaan in voorwaartse richting (§17) en omgekeerde volgorde (§18).
De Boeddha vat het samen (§19) “Wanneer dit bestaat, komt dat te bestaan; met het ontstaan van dit, ontstaat dat”. In §22 beschrijft de Boeddha hoe het werkt als de voeding/voorwaarde eindigt. “...met de beëindiging van (wils)formaties komt de beëindiging van bewustzijn”...geheel afhankelijk ontstaan eindigt en daarmee komt er ook een einde aan “the whole mass of suffering”.

Persoonlijke conclusie

Dus, bewustzijn is in de leer van de Boeddha geen entiteit of een soort ziel die van leven op leven doorgaat, of transmigreert. Als de zes vormen van bewustzijn verwijst bewustzijn eerder naar een (ken)procesachtig moment dat steeds voorwaardelijk ontstaat in combinatie met een zintuiglijk object, fysiek of mentaal, dan naar iets ding-of entiteit-achtigs. Het kan dus ook niet zo zijn dat dit bewustzijn dat voorwaardelijk ontstaat en bestaat, als een soort gelijkblijvende entiteit van leven op leven overgaat.
En ook vinnanam anidassanam (zie vorig thema) is niet een soort entiteit dat van leven op leven overgaat.

hartelijke groet,
Siebe

[ik]

Het 'bewustzijn' dat transmigreert is natuurlijk niet iets onveranderlijks
en ook niet iets massiefs of substantieels.
En behoort ook niet tot de zes bewustzijnsvormen van de skandha's.
Tot zover eens met Nico en Siebe.

Maar er transmigreert natuurlijk wel degelijk 'iets'.
Bovendien is dat wat transmigreert iets entiteitachtigs, want dat wat wedergeboren werd tot dat wat met 'Siebe' wordt aangeduid is niet hetzelfde als dat wat wedergeboren werd tot dat wat met 'Nico' wordt aangeduid.
Hoe zouden we anders de erfgenamen en eigenaar van 'ons' karma kunnen zijn, zoals de Boeddha preekt.

Was dit niet zo, dan zou er een zucht van opluchting door de gehele boeddhistische wereld gaan.
Het hele verhaal van karma en wedergeboorte zou totale nonsens zijn.
Het achtvoudig pad overbodig.

Zo zie ik het.

[teksten Siebe]

Het 'bewustzijn' dat transmigreert is natuurlijk niet iets onveranderlijks
en ook niet iets massiefs of substantieels.
En behoort ook niet tot de zes bewustzijnsvormen van de skandha's.
Tot zover eens met Nico en Siebe.

Maar er transmigreert natuurlijk wel degelijk 'iets'.
Bovendien is dat wat transmigreert iets entiteitachtigs, want dat wat wedergeboren werd tot dat wat met 'Siebe' wordt aangeduid is niet hetzelfde als dat wat wedergeboren werd tot dat wat met 'Nico' wordt aangeduid.
Hoe zouden we anders de erfgenamen en eigenaar van 'ons' karma kunnen zijn, zoals de Boeddha preekt.

Was dit niet zo, dan zou er een zucht van opluchting door de gehele boeddhistische wereld gaan.
Het hele verhaal van karma en wedergeboorte zou totale nonsens zijn.
Het achtvoudig pad overbodig.

Zo zie ik het.

Ja, het wordt zo onderwezen dat wil er een goede ontwikkeling van een vrucht in de baarmoeder op gang komen, dan moet er én een bevruchte eicel zijn en ook het derde aspect van bewustzijn. Zoals ik het begrepen heb, wordt het in de leer zo gezien dat dit derde aspect van een vorige levens afkomstig is.
Het is dus niet een soort bewustzijn dat zich ontwikkelt naarmate de vrucht ontwikkelt. Het is er helemaal in het begin, sterker, zonder dat aspect van een al aanwezig bewustzijn, komt zelfs de ontwikkeling van de vrucht niet op gang.

Dat bewustzijn komt kennelijk van een vorig leven en bevat ook indrukken, informatie en ladingen van vorige levens. Die energieen en informatie gaat dan mede vormgeven aan de ontwikkeling van de vrucht in de baarmoeder. Misschien is het mogelijk dat bijvoorbeeld deze informatie en energieen uit vorige levens in staat zijn om genen aan en uit te schakelen en speelt het een rol in epigenetica?
Ik fantaseer er even op los.

Ik vind het zelf wel een nogal fantastisch idee eigenlijk dat een bewustzijn zou 'afdalen' in de baarmoeder maar ik heb het zo wel verwoord zien worden. Dan lijkt men wel te praten over bewustzijn als een entiteit.
Wat me aanspreekt is dat informatie op een bepaalde manier aanwezig is uit vorige levens en zich verbindt met een nieuwe vrucht en daar ook vorm aan kan geven.

Ik fantaseer ook maar wat, maar misschien is het met bewustzijn wel zoals met licht dat zich in een deeltjes-karakter kan tonen maar ook in een golfkarakter. Misschien heeft ook bewustzijn geen vast soort karakter. Als het zich verbindt met een bevruchte eicel heeft het misschien meer het karakter van een soort veld van informatie, en als bewustzijn later ontstaat in afhankelijkheid van zintuiglijke objecten en een zintuiglijke basis, toont het zich in het karakter van een golf.

Siebe

[nico70+]

reactie op post 27 van 31 10 2016

Hallo DirkJan,

Gisteravond nog een gesprek gehad met de eerwaarde Ajahn Sombat, abt van een van de kloosters hier in de stad. Ook volgens hem gaat na de dood niets over van deze lichaam-geest combinatie naar een ander lichaam. Er is alleen een overdracht van energie, zoals ik eerder al opmerkte. De leerrede waarin dit door de Boeddha is gezegd, is door Siebe aangehaald.

Wat ik met mijn opmerking dat ik me geen vorig bestaan kan herinneren, wilde zeggen is dat ik niet kan uitleggen hoe dat alles in zijn werk gaat.
Er is in ieder geval sprake van oorzakelijk ontstaan.

Groeten
Nico

[nico70+]

Correctie van mijn eerdere post over het vrije bewustzijn


   Wijlen de eerwaarde leermeester Maha Bua Ñanasampanno die in Thailand als volmaakte heilige beschouwd wordt, zei in een van zijn toespraken dat het citta zelf nooit wordt geboren en nooit sterft. Het zijn de in het citta indringende, verontreinigende dingen die ons naar geboorte en dood voeren.

   Doordat ik het woord citta verkeerd vertaalde, was er enige tijd verwarring. Ik was van mening dat citta gelijk is aan bewustzijn. Die mening is niet juist.
Dankzij de engelstalige wikipedia kwam ik op andere gedachten.

   Citta wordt er o.a. omschreven als hart, gemoed, de staat van  geest, de emotionele kant van de geest in tegenstelling tot de intellectuele kant ervan. Het woord heeft betrekking op de eigenschappen van de geestelijke processen in hun geheel. Citta is geen entiteit noch een proces. Daarom wordt citta niet genoemd als skanda noch wordt het genoemd bij de keten van oorzakelijkheid.
Citta kan bijvoorbeeld afwezig of geconcentreerd zijn, angstig of kalm. Citta is besmet met begeerte, afkeer en onwetendheid. Maar citta kan ook vrij ervan zijn. Het is daarom van belang citta te zuiveren. 
Een gezuiverd citta komt overeen met het bereiken van bevrijdend inzicht. De staat van geest heeft dan geen onwetendheid noch andere belemmeringen. De afwezigheid ervan is beschreven als vrijheid.
Bron:https://en.wikipedia.org/wiki/Citta

   Ik heb eerder geschreven dat ook het vrije bewustzijn oorzakelijk ontstaat.
 "Het bewustzijn van de volmaakte heilige vertoeft nergens meer, d.w.z. er is nergens meer een grijpen, hechten, nergens meer een inbezitname door voorkeur of afkeer. Het bewustzijn van de arahant is vrij. (maar wel nog oorzakelijk ontstaan)"
   Ik  was het toen ook niet eens met de eerwaarde Thaise leermeester.
   Dat alles door een verkeerde vertaling van citta.
Nu moet ik die eerwaarde leermeester gelijk geven.
En de fout van mij was dat ik onder bewustzijn begreep het besef, het gewaar zijn. Maar het moet in dit geval zijn het gemoed, het hart, de staat van geest.
   En als die geestelijke staat, dat citta vrij is van de obstakels van begeerte, afkeer en onwetendheid, dan is er een vrij bewustzijn, een vrij citta.
   Mijn eerdere post over het vrije bewustzijn moet dan verbeterd worden door bewustzijn te wijzigen in citta. Het slot ervan wordt dan:
"Het bewustzijn, het citta van de volmaakte heilige vertoeft nergens meer, d.w.z. er is nergens meer een grijpen, hechten, nergens meer een inbezitname door voorkeur of afkeer. Het citta van de arahant is vrij."

   En dat vrije citta is niet samengesteld. Daarom is het vast, onwrikbaar.

Groeten
Nico

[teksten Siebe]

Wat is de rol van bewustzijn in voorwaardelijk ontstaan (paticca samuppada)?

Ik zal niet heel voorwaardelijk ontstaan behandelen maar me richten op de rol van bewustzijn hierin. In de volgende post wat persoonlijke overdenkingen bij dit thema.

Paticca Samuppada

De twaalf schakels onder elkaar:
-onwetendheid (avijja)
-karma-constructies (sankhara), ook wel wilsformaties of wilsactiviteit genoemd
-bewustzijn (vinnana)
-geest & materie (nama-rupa), ook wel aangeduid als: mentaliteit & materialiteit
-zes zintuigbases (ayatana)
-contact (phassa)
-gevoel (vedana)
-begeerte (tanha)
-hechten (upadana)
-worden (bhava)
-wedergeboorte (jati)
-ouderdom en dood (jara-marana)

Bewustzijn is dus de derde schakel. Een uitvoerige uitleg zoals die gebruikelijk is binnen theravada boeddhisme is hier na te lezen:
http://www.boeddhaforum.nl/index.php/topic,314.msg16746.html#msg16746

Hoe speelt bewustzijn hierin een rol?

-Karma-constructies conditioneren bewustzijn

Ik begrijp het zo dat bewustzijn in de traditionele uitleg binnen Theravada boeddhsime hier verwijst naar wedergeboorte-bewustzijn. Dit wedergeboorte-bewustzijn wordt geconditioneerd door de tweede schakel, de karma-constructies. Verdienstelijke en onverdienstelijke karma-constructies zijn namelijk de oorzaak van toekomstige wedergeboorte in een bepaalde sfeer. Op die manier conditioneren karma-constructies bewustzijn, hier dus het wedergeboorte-bewustzijn.

-Bewustzijn conditioneert geest & materie (of nama-rupa)

Als er op basis van die karma-constructies (tweede schakel), stel, een geboorte zou volgen als mens dan wordt het zo beschreven:

DN15 §21 ‘Ik heb gezegd: “Bewustzijn conditioneert geest-en-lichaam” (nama-rupa, ook wel vertaald als mentaliteit-materialiteit, Siebe), en dit is de manier waarop dat begrepen moet worden. Als bewustzijn (dus hier als het wedergeboorte-bewustzijn, Siebe) niet in de baarmoeder van de moeder zou komen, zou zich daar dan lichaam-en-geest ontwikkelen? ‘Nee, Heer’. ‘Of als bewustzijn, nadat het de baarmoeder van de moeder is binnengegaan, afwijkingen zou hebben, zou geest-en-lichaam dan geboren worden in dit leven?’ ‘Nee, heer’. ‘En als het bewustzijn van zo’n teder jong wezentje, jongetje of meisje, aldus afgesneden zou zijn, zou geest-en-lichaam dan groeien, ontwikkelen en rijpen?’ ‘Nee, Heer’. ‘Daarom, Ananda, eenvoudigweg dit, namelijk bewustzijn, is de wortel, de oorzaak, de oorsprong, de voorwaarde van geest-en-lichaam”

Het lijkt er dus op dat hier met geest-en-materie (nama-rupa) de vrucht wordt bedoeld. Een verbinding met het wedergeboorte-bewustzijn is kennelijk een noodzakelijke voorwaarde voor het tot ontwikkeling komen en de geboorte van het lichaam (het rupa deel) én het er zijn van het nama deel, d.w.z. voor de mentale aspecten van (ons) leven, namelijk gevoel, waarneming, wil, contact en aandacht (zie SN12.2+MN9§54 die beschrijven waar nama naar verwijst).

-Geest & materie (nama-rupa) conditioneert ook bewustzijn

Niet alleen conditioneert bewustzijn nama-rupa, maar dit prille geest & lichaam complex conditioneert ook bewustzijn. Hierover wordt gezegd in Digha Nikaya 15 §22: ’Ik heb gezegd: “Geest-en-lichaam conditioneert bewustzijn”, en dit is de manier waarop dat begrepen moet worden. Als bewustzijn geen rustplaats zou vinden in geest-en-lichaam, zou er dan daaropvolgend een ontstaan en in bestaan komen zijn van geboorte, verouderen, dood en lijden?’ ‘Nee, Heer’. ‘Daarom, Ananda, eenvoudigweg dit, namelijk geest-en-lichaam, is de wortel, de oorzaak, de oorsprong, de voorwaarde van bewustzijn. Tot zover dan, Ananda, kunnen we geboorte en verval traceren, dood, en in andere staten vallen en wedergeboren worden, zover reikt de wijze van aanduidingen, van concepten, zo ver gaat de sfeer van begrip, zo ver gaat de ronde voor zover in dit leven onderscheiden kan worden, namelijk tot geest-en-lichaam samen met bewustzijn”.

Conclusie

Het wedergeboorte-bewustzijn en nama-rupa (geest & materie, hier kennelijk in de betekenis van de prille vrucht) zijn dus wederzijds afhankelijk van elkaar. Dit wordt vergeleken met twee rietstengels die tegen elkaar leunen (SN12.67). Als de ene valt, valt de andere ook. De derde schakel, het wedergeboorte-bewustzijn heeft een rustplaats nodig, een plaats om zich te vestigen, als het ware, en dat verwijst bij menselijke geboorte kennelijk naar de vrucht in de baarmoeder. En deze vrucht kan zich ook niet ontwikkelen, kennelijk, zonder de komst en aanwezigheid van dit karmisch beladen wedergeboorte-bewustzijn. Zonder de samenkomst van het wedergeboorte-bewustzijn en geest & materie (hier dus de vrucht) zouden we uberhaupt geen geboorte, verouderen en sterven van (in dit geval) mensen onderscheiden.

In de komende post wat persoonlijke overdenkingen bij dit thema.

hartelijke groet,
Siebe

[teksten Siebe]

Wat is de rol van bewustzijn in voorwaardelijk ontstaan (paticca samuppada)?

Deel 2, Persoonlijke overdenkingen, een alternatieve lezing

Ik zie in de sutta’s wel veel aanwijzingen dat voorwaardelijk ontstaan uitgesmeerd kan worden over drie levens en/of verdeelt kan worden in verleden, heden en toekomst, zoals kennelijk gewoon is in theravada boeddhisme. Je kunt dit ook lezen in onderstaand sutta-fragment:

Fragment Samyutta Nikaya 12.38 (8}, Wil(sactiviteit) (1), Cetana (1)

Te Savatthi. “Bhikkhu’s, wat men zich voorneemt, en wat men van plan is, en waar men dan ook naar neigt/uitgaat: dit wordt een basis voor de instandhouding van bewustzijn. Wanneer er een basis is, is er een ondersteuning voor het zich vestigen van bewustzijn. Wanneer bewustzijn wordt gevestigd en tot wasdom is gekomen, is er de voortbrenging van toekomstig hernieuwd bestaan. Wanneer er de voortbrenging van toekomstig hernieuwd bestaan is, is er toekomstige geboorte, verouderen-en-dood, smart, geweeklaag, pijn, ongenoegen en radeloosheid. Zo is de herkomst van deze gehele verzameling lijden.”

Ik ben er echter niet zeker van of die lezing de enige juiste is. Je kunt je wel afvragen, vind ik, wordt hier nu met: wat men zich voorneemt, en wat men van plan is, en waar men dan ook naar neigt/uitgaat,  perse de wilsactiviteit in  vorige levens bedoeld? En wordt met bewustzijn perse het wedergeboorte-bewustzijn bedoeld? Of mag je dit sutta-fragment ook zo lezen dat wat men zich hier en nu voorneemt, en wat men hier en nu van plan is, en waar men hier en nu dan ook naar neigt/uitgaat, dat vormt ook hier en nu een basis voor de instandhouding van bewustzijn. Wanneer er hier en nu een basis is, is er hier en nu ook een ondersteuning voor het zich hier en nu vestigen van bewustzijn. Wanneer bewustzijn hier en nu wordt gevestigd en tot wasdom is gekomen, is er hier en nu voortbrenging van toekomstig hernieuwd bestaan. Wanneer er hier en nu de voortbrenging van toekomstig hernieuwd bestaan is, is er hier en nu geboorte, verouderen-en-dood, smart, geweeklaag, pijn, ongenoegen en radeloosheid. Zo is de herkomst van deze gehele verzameling lijden”.

Het is in ieder geval wel een lezing die mij aanspreekt, merk ik. Ik ga toch eens door met deze alternatieve lezing. Het uitgangspunt in deze lezing is dus dat bewustzijn iets is wat in de geest op actuele wijze ontstaat op basis van actuele wilsactiviteiten. Wat betekent het dat bewustzijn zich vestigt?
 
Het zich vestigen van bewustzijn in de geest betekent in deze lezing dat de perceptie zich vestigt in de geest dat geest een subject is. Dat geest een waarnemer is die iets waarneemt of ervaart. Kortom, de verbeelding/notie  'Ik ben’ vestigt zich wanneer bewustzijn zich vestigt. Dit betekent dus ook dat deze notie of verbeelding van ‘Ik ben’ niet altijd aanwezig is in de geest. Het is juist op talloze momenten niet aanwezig. Het is niet ooit bij de fysieke geboorte ofzo ontstaan, maar ontstaat telkens op actuele wijze. Ik denk toch dat de Boeddha dit ook wel wilde aangeven.

Wanneer bewustzijn zich vestigt in de geest, vestigt zich in deze lezing dus subject-object dualiteit in de geest, nama-rupa. Wat zich met bewustzijn vestigt, is geloof dat geest een subject is, wat niks anders is dan het geloof in zelf. Het heet in de sutta’s de verbeelding/waan ‘Ik ben’ en wordt gezien als het belangrijkste obstakel voor ultiem geluk. Zodra er plannen, voornemen en neigingen ontstaan in de geest dan verrijst ook de perceptie dat een Ik die plannen, voornemens en neigingen heeft.

Bewustzijn kan zich niet alleen vestigen maar kan ook groeien, tot wasdom komen (zie bovenstaand sutta-fragment). Dit betekent volgens mij dat de perceptie dat geest een subject is, nog heel zwak aanwezig kan zijn in de geest maar ook heel sterk kan uitgroeien. Dit wordt denk ik ook beschreven in voorwaardelijk ontstaan. Het beschrijft een steeds sterkere subjectieve verkleuring van geest die onder invloed staat van de basis van onwetendheid, namelijk de perceptie ‘Ik ben’. 

Samen met het steeds concreter worden van bewustzijn, dus geloof in subject/zelf ,worden ook subjectieve neigingen steeds concreter, zoals voorkeur en afkeer. Anders gezegd, bij een subject hoort een bepaalde subjectieve gezindheid. De natuur van geest, vrij van de verbeelding ‘Ik ben’, heeft dit niet. Dus ook die gezindheid is iets wat op actuele wijze ontstaat in de geest.
De schakels begeerte en hechten die onthullen eigenlijk dat die subjectieve gezindheid/geneigdheid ook tot wasdom is gekomen.

Fragment Samyutta Nikaya 12.40

Te Savatthi. “Bhikkhu’s, wat men zich voorneemt, en wat men van plan is, en waar men dan ook naar neigt: dit wordt een basis voor de instandhouding van bewustzijn. Wanneer er een basis is, is er een ondersteuning voor het zich vestigen van bewustzijn. Wanneer bewustzijn wordt gevestigd en tot wasdom is gekomen, is er gezindheid /geneigdheid (...)”
 
Geest kleurt dus met het vestigen en tot wasdom komen van bewustzijn al gaandeweg dus steeds subjectiever, kleurt steeds persoonlijker. De verbeelding 'Ik ben' overheerst helemaal de geest. Dit gaat natuurlijk razendsnel in de geest maar het is iets wat hier en nu plaatsvindt, in deze lezing.

Er is nu een duidelijke mentaliteit ontstaan in de geest, een volgroeid geloof ‘Ik ben’. Met die mentaliteit neemt geest, als het ware, als verbeeld subject geboorte in een bepaalde sfeer. Wellicht neemt geest geboorte als een agressief hellewezen of als een hebzuchtige hongerige geest of wellicht als een door lusten en instincten verblind dier, of als de altijd maar dromende en verlangende mens, of de jaloerse god die niemand het licht in de ogen gunt of wellicht is de mentaliteit ontwikkelt van de god die zo opgaat in diens gelukzaligheid, volledig afgesloten van de realiteit van lijden.

Door hechten is een ego-centrisch wordingsproces in gang gezet. Er is van alles toe-geeigend. Er is een soort samenklonterig, aggregaat, ontstaan met een egocentrische beleving. We hebben de agressie toe-geeigend, de jaloezie, de begeerte, de perceptie dat geest een subject is etc. We vereenzelvigen ons hier mee.

Zo kunnen er op een dag in de geest, dus bij onszelf, verschillende mentaliteiten ontstaan. We kunnen verkeren in verschillende sferen/rijken. Kenmerk er van is dat ook dit niet standhoudt en dat het weer vergaat. Dus we nemen geboorte in een bepaalde sfeer maar dat vergaat ook weer, om weer opnieuw geboorte te nemen in een bepaalde sfeer etc. Het is een onrustig gebeuren. 

Als onwetendheid is opgeheven dan weet men op directe wijze dat geest geen subject is, dus men weet dat de perceptie ‘Ik ben’ werkelijk verbeelding is. Misschien is de verbeelding ‘Ik ben’ nog niet volledig doorzien, en kleurt de geest nog wel subjectief, maar dit wordt nu, op een ongekunstelde manier, begrepen als ‘dit ben ik niet, dit is niet van mij, niet mijn zelf’. Het subjectieve in de geest is dan van iets wezenlijk iets bijkomstigs geworden. Dat is een groot verschil met de situatie waarin  geest een onverlichte loop neemt. De onverlichte route die geest neemt, wordt niet geremd door ware kennis.

Op een gegeven moment kan de hele sfeer van ‘Ik ben’, het subjectieve, eindigen in de geest. Dan eindigen ook neigingen die daarop gebaseerd zijn. Wat dan ook wordt ervaren, geest is er niet aan gehecht, het is er van bevrijd, er van vrijgemaakt. Er ontwikkelen zich ook niet meer de diverse mentaliteiten. Geboorte in een bepaalde sfeer is in dit leven beëindigd. De verwarde loop die geest neemt, in deze lezing aangeduid als samsara, is in dit leven beëindigd. Geest verwijlt zonder grenzen.

Anguttara Nikaya 10.81 (fragment)

”Bahuna, het is omdat de Tathagta bevrijd, onthecht en vrijgemaakt is van tien dingen dat hij verblijft met een geest zonder grenzen. Welke tien? (1) Het is omdat de Tathagata bevrijd, onthecht en vrijgemaakt is van vorm dat hij met een geest vrij van grenzen verblijft. (2)-(5) Het is omdat de Tathagata bevrijd, onthecht, en vrijgemaakt is van gevoel....waarneming...wilsformaties...bewustzijn dat hij verblijft met een geest zonder grenzen.
(6)-(10). Het is omdat de Tathagata bevrijd, onthecht en vrijgemaakt is van geboorte...ouderdom...dood...lijden...bezoedelingen dat hij verblijft met een geest zonder grenzen.

In deze lezing kun je dus voorwaardelijk ontstaan ook hier en nu zien gebeuren en is het geen leer, geen beschouwingswijze over drie levens uitgesmeerd, maar is voorwaardelijk ontstaan een illustratie van hoe geest feitelijk hier en nu onder invloed van onwetendheid, d.w.z. bij gebrek aan ware kennis, ('Ik ben' niet kennen als enkel verbeelding) steeds verder verstrikt raakt in diens eigen projecties.

Ik heb deze lezing wel eens voorgelegd aan een lama van het Tibetaans Instituut in Huy. Hij zei dat er niks mis mee is het zo te zien. Ik ben natuurlijk vooral benieuwd of het de bedoelingen van de Boeddha recht doet. Op dit moment denk ik van wel.

hartelijke groet,
Siebe

[ik]

Complimenten.

[teksten Siebe]

Complimenten.

Bedankt!

Mochten er forumleden zijn die bezwaren voelen bij de laatste persoonlijke overdenkingen, dan hoor ik het graag.

Siebe

[ik]

Hier en nu geeft richting aan later.
En later is begonnen
in een oogwenk,
voordat je het weet.

[teksten Siebe]

Waarom is het zo lastig bewustzijn niet te beschouwen als jezelf?

Samyutta Nikaya 12.61 (fragment)

(...)
“Bhikkhu’s, de niet geïnstrueerde wereldlijke persoon zou ten opzichte van het lichaam samengesteld uit de vier grote elementen, weerzin kunnen ervaren; hij kan ten opzichte van het zonder hartstocht worden en er van bevrijd zijn. Om welke reden? Omdat groei en verval wordt gezien bij dit lichaam samengesteld uit de vier grote elementen, het wordt gezien terwijl het opgepakt wordt en terzijde gelegd. Daarom kan de niet geïnstrueerde leerling ten opzichte van dit lichaam opgebouwd uit de vier grote elementen weerzin ervaren; hij zou ten opzichte van het zonder hartstocht kunnen worden en er van bevrijd zijn.
“Maar, bhikkhu’s, wat betreft dat wat ‘geest’ genoemd wordt en ‘mentaliteit’ en ‘bewustzijn’-is de niet geïnstrueerde wereldlijke persoon niet in staat om ten opzichte van het weerzin te ervaren, niet in staat om ten opzichte van het zonder hartstocht te worden en bevrijd van het te zijn. Om welke reden? Omdat voor een lange tijd dit hem gepast leek en hij het aldus begreep: ‘Dit is van mij, dit ben ik, dit is mijn zelf.’ Daarom is de niet geïnstrueerde wereldling niet in staat ten opzichte van het weerzin te ervaren, niet in staat om ten opzichte van het zonder passie te worden en bevrijd van het te zijn.
“Het zou, bhikkhu’s, voor de niet geïnstrueerde wereldlijke persoon eerder beter zijn om dit lichaam bestaande uit de vier grote elementen te houden voor (je)zelf, dan de geest. Om welke reden? Omdat dit lichaam bestaande uit de vier grote elementen staand wordt gezien voor een jaar, voor twee jaar, voor drie, voor vier, vijf, van tien jaren, voor twintig, dertig, veertig, of vijftig jaar, voor honderd jaar, of zelfs langer. Maar dat wat ‘geest’, en ‘mentaliteit’ en ‘bewustzijn’ wordt genoemd ontstaat als het ene ding en eindigt als een ander, dag en nacht. Net zoals een aap die door het bos rondzwerft en de ene tak vastgrijpt, die loslaat en een andere weer vastgrijpt, dan die weer loslaat en een andere weer vastgrijpt, zo ontstaat ook dat wat ‘geest’ genoemd wordt en ‘mentaliteit’ en ‘bewustzijn’ als het ene ding en eindigt als het andere, dag en nacht”. (...)

Conclusie

We identificeren we ons kennelijk al heel lang met bewustzijn, mentaliteit en geest. Elke vorm van identificatie is volgens mij in de leer onjuist. Niet alleen met het geconditioneerde, dus met dat wat opkomt en weer verdwijnt, maar evengoed met het ongeconditioneerde. Dus ook als je Nibbana of grenzeloze geest zou opvatten als 'dit ben ik, dit is van-mij, dit is mijn zelf', is dat weer een vorm van geloof in zelf en een vorm van gehechtheid en wordt oorzaak van lijden.   

hartelijke groet,
Siebe

[teksten Siebe]

Wat is Bevrijd Bewustzijn?

Samyutta Nikaya 22.53. (1) In beslag genomen^* (in zijn geheel)

Te Savatthi. “Bhikkhu’s, iemand die in beslag wordt genomen [door iets], is niet bevrijd; iemand die niet in beslag wordt genomen, is bevrijd. Bewustzijn, bhikkhu’s, terwijl het zich voordoet, kan zich voordoen in beslag genomen door vorm; gebaseerd op vorm, gevestigd op vorm, met een sprankje verheugenis, het kan gaan groeien, toenemen en uitbreiden. Of bewustzijn, terwijl het zich voordoet, kan zich voordoen [in beslag genomen door gevoel...in beslag genomen door waarneming...] in beslag genomen door wilsformaties; gebaseerd op wilsformaties, gevestigd op basis van wilsformaties, met een sprankje verheugenis, het kan gaan groeien, toenemen en uitbreiden.
“Bhikkhu’s, hoewel iemand zou kunnen zeggen: ‘Los van vorm, los van gevoel, los van waarneming, los van wilsformaties, zal ik het komen en gaan van bewustzijn bekend maken, diens heengaan en wedergeboorte, diens groei, toename en uitbreiding’- dat is onmogelijk.
“Bhikkhu’s, als een bhikkhu afstand heeft gedaan van begeerte naar het vorm-element, met het afstand doen van begeerte wordt de basis afgesneden: er is geen ondersteuning voor het zich vestigen van bewustzijn. Als hij afstand heeft gedaan van  begeerte naar het gevoel element ...van het waarneming element...van het wilsformaties element...van het bewustzijn element, met het afstand doen van begeerte wordt de basis afgesneden: er is geen ondersteuning voor het zich vestigen van bewustzijn.
“Wanneer bewustzijn niet-gevestigd is, niet tot groei komend, niet-productief/voortbrengend, is het bevrijd⁷². Door bevrijd te zijn, is het stabiel; door stabiel te zijn is het tevreden; door tevreden te zijn, is hij niet geagiteerd. Zijnde niet geagiteerd, realiseert hij op persoonlijke wijze Nibbana. Hij begrijpt: ‘Geboorte is vernietigd, het heilige leven is geleefd, wat gedaan moest worden is gedaan, er is niets meer in deze staat van zijn”.

Noot 72: Be, Se: Anabhisankhacca vimuttam (Ee: anabhisankharanca vimuttam). Het “niet-voortbrengende bewustzijn” is het bewustzijn dat geen wilsformaties (sankhara) voortbrengt. Spk zegt dat het “bevrijd” is omdat het niet wedergeboorte voortbrengt”.
*Engels, ‘engagement’. To engage: bezig houden met, in beslag nemen, verbinden.
Thanissaro bhikkhu vertaalt hier ‘attached’, gehecht. Zie voor een alternatieve vertaling in Engels: http://www.accesstoinsight.org/tipitaka/sn/sn22/sn22.053.than.html
Voor een alternatieve vertaling in het Nederlands zie hier:
https://suttacentral.net/nl/sn22.53

Bespiegelingen (Siebisme)

De sutta geeft aan dat wanneer er geen begeerte is, er geen ondersteuning is voor het zich vestigen van bewustzijn. Wat is dat dan voor soort begeerte? Het lijkt me dat hier het soort begeerte wordt bedoeld dat aangeduid wordt als sankhara, de tweede schakel in voorwaardelijk ontstaan. Het is volgens mij niet de begeerte die tanha wordt genoemd, dus de achtste schakel in voorwaardelijk ontstaan. Tanha, dat ook vertaald wordt als begeerte, is meer iets wat later in de geest ontstaat als reactie op zintuiglijk contact en gevoel. De soort begeerte die bij de tweede schakel wordt bedoeld is waarschijnlijk (corrigeer me als ik dit verkeerd zie) meer iets in de zin van opwelling, zoiets. Het kan een voornemen zijn, een idee, een plan, een geneigdheid. Er welt iets in je op en eigenlijk onmiddellijk vestigt zich dan ook bewustzijn, d.w.z. de perceptie ‘Ik ben’. De perceptie dat geest een subject is. Samen met de opwelling verrijst de perceptie dat het jouw-opwelling is, geest kleurt subjectief, bewustzijn vestigt zich. Ik vermoed dat het dit type wilsformatie is wat bedoeld wordt als tweede schakel.

Eigenlijk heb je in voorwaardelijk ontstaan op aardig wat plekken wilsactiviteit.
Bij de tweede schakel maar er is ook altijd een wilsaspect aanwezig in elk moment bewustzijn, dus ook bij de derde schakel. Bij nama-rupa, de vierde schakel, is wil een onderdeel van nama. Bij de achtste schakel is wil aanwezig in de zin van verlangen of begeerte (tanha). En de negende schakel ‘hechten of gehechtheid’ (upadana) wordt uitgelegd als geïntensiveerde begeerte. Zo kun je eigenlijk voorwaardelijk ontstaan ook lezen als de manier waarop wil geleidelijk intensiveert in de geest. Dus samen met bewustzijn, het subjectief kleuren van de geest, het vestigen van subject-object dualiteit, komt ook wil tot wasdom.

Ik hou het er verder op dat het niet gevestigd of bevrijd bewustzijn, het soort bewustzijn is wat ook in AN 10.81 (eerder gepost), ‘grenzeloze geest’ wordt genoemd. Het is bevrijd, onthecht en vrijgemaakt van de vijf khandha’s en ook vrij van geboorte, verouderen, dood, leed en bezoedelingen. Het ontbreekt hier volgens mij aan de subject-object dualiteit en dus ook aan de notie ‘Ik ben’. Omdat dit ontbreekt, brengt dit niet gevestigd bewustzijn ook geen subjectieve neigingen voort zoals voorkeur en afkeer en ook niet de neiging tot identificatie.

Mijn gevoel is dat voorwaardelijk ontstaan vooral wil aangeven dat bewustzijn, -als het zich vestigen van  subject-object dualiteit in de geest-,  iets is wat altijd op actuele wijze ontstaat. Het verwijst naar het moment dat geest een verbeelde vorm van identiteit oppakt, een zelf-identiteit of ego-identiteit. Of, weer wat anders gezegd, als je het gevoel krijgt dat je ergens in je hoofd zit of bent. Maar dit is niet in het verleden ergens begonnen. Het is iets wat altijd op actuele wijze ontstaat.

Als jullie bezwaren hebben dan verneem ik ze graag.

In de komende posten zal ik kort een aantal contexten aangeven waarin 'bewustzijn' in de teksten ook een rol speelt.

hartelijke groet,
Siebe

[teksten Siebe]

Bewustzijn als één van de zes elementen

Digha Nikaya 33 § 2.2 (16): ‘Zes elementen: het aarde-, water-, vuur-, lucht-, ruimte-element (akasa-dhatu), het bewustzijn-element (vinnana-dhatu)1102”.

Noot 1102: ‘De vier primaire elementen (noot70, zie hier beneden, Siebe) met de twee aanvullende, die soms samen met hen worden gevonden (MN140). Voor de eerste vijf in later Boeddhisme, vergelijk Lama Anagarika Govinda, Foundations of Tibetan Mysticisms (London, 1959), 183 e.v’.

Noot 70: ‘Aarde (pathavi) of uitgebreidheid, ‘water’ (apo) of cohesie, ‘vuur’ (tejo) of temperatuur, ‘lucht’ (vayo) of beweging: de traditionele namen voor de vier kwaliteiten die, in verschillende verhoudingen, in alle materie aanwezig zijn.

Majjhima Nikaya 112
(...)
§8
“Vrienden ik heb het aarde element behandeld als niet zelf, met geen zelf dat gebaseerd is op het aarde-element.¹⁰⁵⁹ En met de vernietiging, het vervagen, beëindigen, opgeven en het afzien van aantrekking en vastklampen gebaseerd op het aarde element, van mentale standpunten, gehechtheden en onderliggende neigingen gebaseerd op het aarde element, heb ik begrepen dat mijn geest bevrijd is.
“Vrienden, ik heb het water element...vuur element...het lucht element...het ruimte element...het bewustzijn element behandeld als niet-zelf, met geen zelf dat gebaseerd is op het bewustzijn element. En met de vernietiging, het vervagen, beëindigen, opgeven en het afzien van aantrekking en vastklampen gebaseerd op het bewustzijn element, van mentale standpunten, gehechtheden en onderliggende neigingen gebaseerd op het bewustzijn element, heb ik begrepen dat mijn geest bevrijd is.
“Het is door het zo te kennen, het zo te zien, betreffende deze zes elementen, dat door niet-hechten mijn geest bevrijd is van de bezoedelingen”.
(...)

Noot 1059: MA: de eerste zinsnede loochent de beschouwing van het aarde element  als het zelf, de tweede loochent de beschouwing dat de materiele en mentale factoren anders dan het aarde element, het zelf zijn. Dezelfde methode is ook van toepassing op de andere elementen.

Wat overwegingen

Bij het woord 'element' krijg ik in eerste instantie associaties met het ‘periodiek systeem van elementen’. Maar over dat soort scheikundige elementen gaat het niet. Het gaat volgens mij meer over een soort algemene kwaliteiten of aspecten die je kunt onderscheiden. Zo worden er bij materie vier van dat soort kwaliteiten of aspecten onderscheiden die kennelijk altijd aanwezig zijn bij materie. Bij materie speelt altijd een aspect van uitgebreidheid of omvang. Dit is het aarde-element. Er speelt ook een aspect van temperatuur. Dit is het vuur-element. Materie wordt ook bij elkaar gehouden. Er is cohesie, aantrekking, verbinding. Die aspecten behelzen het element water. Daarnaast is er bij materie ook een aspect van beweeglijkheid, het element wind. Ook bij het lichaam zijn deze vier elementen of aspecten aanwezig. 

Het element bewustzijn verwijst denk ik naar het element bewustzijn-van-iets, dus het aspect dat er een mogelijkheid is tot ervaren, tot gewaarworden. In onze wereld geldt kennelijk dat bewustzijn, en daarmee denk ik ook dit aspect van ervaren, wordt ondersteund door en gebonden is aan het lichaam. Bewustzijn, en daarmee denk ik ook dit aspect of element van gewaarworden, kan in onze wereld kennelijk niet los worden gezien van de 4 andere khandha’s, vorm, gevoel, waarneming en wilsformaties. Zie:http://www.boeddhaforum.nl/index.php/topic,2427.msg18349.html#msg18349

Verder geeft de sutta aan, lijkt me, dat ook wanneer je je identificeert met dit aspect of element van gewaarworden geest niet bevrijd is.

hartelijke groet,
Siebe

[teksten Siebe]

De sutta geeft aan dat wanneer er geen begeerte is, er geen ondersteuning is voor het zich vestigen van bewustzijn. Wat is dat dan voor soort begeerte? Het lijkt me dat hier het soort begeerte wordt bedoeld dat aangeduid wordt als sankhara, de tweede schakel in voorwaardelijk ontstaan. Het is volgens mij niet de begeerte die tanha wordt genoemd, dus de achtste schakel in voorwaardelijk ontstaan. Tanha, dat ook vertaald wordt als begeerte, is meer iets wat later in de geest ontstaat als reactie op zintuiglijk contact en gevoel. De soort begeerte die bij de tweede schakel wordt bedoeld is waarschijnlijk (corrigeer me als ik dit verkeerd zie) meer iets in de zin van opwelling, zoiets. Het kan een voornemen zijn, een idee, een plan, een geneigdheid. Er welt iets in je op en eigenlijk onmiddellijk vestigt zich dan ook bewustzijn, d.w.z. de perceptie ‘Ik ben’. De perceptie dat geest een subject is. Samen met de opwelling verrijst de perceptie dat het jouw-opwelling is, geest kleurt subjectief, bewustzijn vestigt zich. Ik vermoed dat het dit type wilsformatie is wat bedoeld wordt als tweede schakel.

Nog ter info:
De Nederlandse vertalers van de Pali Canon, Janssen en de Breet, vertalen de tweede schakel, sankhara, met 'drijfveer' (met dank aan DirkJan voor het uitzoeken). Sankhara, een drijfveer, is niet perse een onverdienstelijk soort wilsactiviteit. Het kan ook verdienstelijk zijn.

Tanha, de achtste schakel, die ook een vorm van wilsactiviteit uitdrukt, namelijk die wilsactiviteit die na zintuiglijk contact en gevoel ontstaat (bijvoorbeeld voorkeur/hebzucht of afkeer/hekel/haat), is wel altijd onverdienstelijk, heb ik althans begrepen.

hartelijke groet,
Siebe

[teksten Siebe]

De ononderbroken stroom van menselijk bewustzijn

Misschien is het ook te vinden op andere plekken in de Sutta-Pitaka maar ik heb dit alleen aangetroffen in Digha Nikaya 28. Daar wordt gezegd dat de Boeddha’s manier van onderrichten van de Dhamma onovertroffen is wat betreft de verwezenlijking van visie. Waarom? Onder andere omdat:
DN28 §7 ...”hij komt te weten de ononderbroken stroom van menselijk bewustzijn zoals gevestigd in zowel deze wereld als in de andere⁸⁶⁵...”.
...”hij komt te weten de ononderbroken stroom van menselijk bewustzijn die niet gevestigd is in ofwel deze wereld of de volgende⁸⁶⁶...”

Noot 865: Vinnana-sota: een zeldzame uitdrukking die gelijk lijkt aan bhavanga, de term (voornamelijk) uit de commentaren voor ‘levens-continuum’ (Nanamoli). Zie BDic en EB onder Bhavanga. In dit geval zowel wereldlijke personen (puthujjana: n.16) en ‘leerlingen’ (sekha: n. 542)
Noot 866: Arahants

Wat overwegingen

Het lijkt me dat de eerst genoemde stroom van bewustzijn verwijst naar de stroom van waarnemingen die zich voordoen en waarbij de indruk bestaat dat een Ik of subject die waarnemingen heeft en/of ervaringen ondergaat. Bijvoorbeeld dat er een subject of ik is dat een geur waarneemt of gedachte, of smaak o.i.d.. Of dat een Ik of subject geluk ervaart of lijdt. Wat in ‘gevestigd bewustzijn’ overheerst, lijkt me, is de notie ´Ik ben´ in de geest. Ik denk dat je ook wel mag zeggen dat op het moment van vestigen van bewustzijn geest beheerst wordt door verbeelding. De verbeelding/projectie ‘Ik ben’ kleurt de geest subjectief. Hoewel de geest die projectie 'Ik ben' voortbrengt, gaat die een min of meer eigen/zelfstandig leven leiden. Het wekt de indruk dat geest, als dat wat ervaart, een persoon is.

Volgens mij zijn er bij de tweede stroom van bewustzijn, die niet gevestigd is, evengoed wel waarnemingen, maar de projectie ‘Ik ben’ is hier niet  gevestigd. Pijn is dan gewoon pijn. Een geluid is gewoon dat geluid. Er wordt niks aan toegevoegd, niks aan afgedaan. Er is geen voorkeur en ook geen afkeer. Identificatie ontbreekt. In bepaalde tradities, zoals Dzogchen, vergelijken ze deze onthechte of zelfbevrijdende staat met een spiegel. Wat er ook voor een spiegel verschijnt, de spiegel spiegelt enkel. Het heeft geen enkele reactie van voorkeur en afkeer of onverschilligheid. Het grijpt ook niet naar wat er voor verschijnt. Maar het ‘ziet’ alles. 

De aanduiding 'stroom' vind ik verder nogal lastig. Ik merk dat bij mij het meest leeft om die 'stroom' te zien als een serie golven. Golven komen en gaan. De wind van begeerte veroorzaakt de golven. Golven kunnen wel de indruk wekken dat het medium waarin die golven ontstaan, ook komt en gaat, maar dat is niet zo. Golf (een moment bewustzijn van iets) kan niet zonder medium. Maar het medium heeft golf niet nodig om er te zijn. Ook al doen zich golven, bewustzijnsmomenten, voor in de geest, wat de indruk wekt van een stroom, een komen en gaan, een indruk van een bewegende geest, geest gaat nergens naartoe. Het verwijlt altijd grenzeloos? Dat ons leven enkel een proces is, een stroom, zonder dat er ook maar iets kan worden vastgesteld dat verwijlend van aard is, dat noch komt noch gaat, is dat wat de Boeddha onderwijst?

hartelijke groet,
Siebe

[nico70+]

Hallo Siebe,

Dat ons leven enkel een proces is, een stroom, zonder dat er ook maar iets kan worden vastgesteld dat verwijlend van aard is, dat noch komt noch gaat, is dat wat de Boeddha onderwijst?

Volgens wijlen de eerwaarde Nyanaponika Mahathera, Kandy, Sri Lanka, is er alleen maar een stroming van oorzaken en gevolgen, zonder enige vaste kern. Dat is ook mijn overtuiging.
En het inzien daarvan brengt de bevrijding van het hart, de bevrijding van het gemoed.

Groeten
Nico

[ik]

Tanha, de achtste schakel, die ook een vorm van wilsactiviteit uitdrukt, namelijk die wilsactiviteit die na zintuiglijk contact en gevoel ontstaat (bijvoorbeeld voorkeur/hebzucht of afkeer/hekel/haat), is wel altijd onverdienstelijk, heb ik althans begrepen.

Ja, want dat is het grijpen naar.
Grijpen naar een visje
in de stroom van verandering.

Dat visje wordt op die manier erg belangrijk gemaakt.
Het belang van dat ene visje
wordt zo enorm opgeblazen
dat het niet meer klopt.

Het is vastklampen aan verandering,
dat kan niet goed gaan.

Het is grijpen naar het ongrijpbare.

Maar ja, we houden wel
van een beetje drama en spektakel.

[teksten Siebe]

Hallo Siebe,

Dat ons leven enkel een proces is, een stroom, zonder dat er ook maar iets kan worden vastgesteld dat verwijlend van aard is, dat noch komt noch gaat, is dat wat de Boeddha onderwijst?

Volgens wijlen de eerwaarde Nyanaponika Mahathera, Kandy, Sri Lanka, is er alleen maar een stroming van oorzaken en gevolgen, zonder enige vaste kern. Dat is ook mijn overtuiging.
En het inzien daarvan brengt de bevrijding van het hart, de bevrijding van het gemoed.

Daar heb ik nogal wat bedenkingen bij Nico, maar dat zegt wellicht alles over mij.

Toch, een bedenking die ik er bij heb is dat ik het ongeconditioneerde mis in je visie.

Een andere bedenking gaat over de status van de Tathagata of de Boeddha na de dood. Als het waar is wat jij zegt, en de Boeddha is niks anders dan een aanduiding van een stroming van oorzaken en gevolgen, of niks anders dan een stroom mentale en fysieke processen, dan is het toch zeker wat er na de dood bij een Boeddha gebeurt? Namelijk, de stroom van fysieke en mentale processen die hij/zij is, komt tot een einde.
Nou, dan is de status toch duidelijk? Gewoon een niet-meer-bestaande stroming en daarmee ook een niet meer bestaande Tathagata. Volgens mij volgt dit uit jouw visie. Mee eens?

siebe





Als dat wat 'de Boeddha' werd genoemd alleen maar een  stroming oorzaken en gevolgen was, waarom zei de Boeddha dan niet gewoon dat hij, zijnde enkel een stroming oorzaken en gevolgen, niet meer bestond na de dood? Immers, die stroom komt toch tot een einde?

Siebe

[teksten Siebe]

Bewustzijn als voeding/voorwaarde

Majjhima Nikaya 9 §11.
“En wat is voeding, wat is het ontstaan van voeding, wat is beëindiging van voeding, wat is de weg die leidt naar de beëindiging van voeding? Er zijn vier soorten voeding voor de instandhouding van wezens die reeds in bestaan zijn gekomen en voor de ondersteuning van diegenen die een nieuw bestaan zoeken. Welke vier? Ze zijn; fysiek voedsel als voeding, grof of subtiel; contact als de tweede; mentale wilsactiviteit als de derde; en bewustzijn als de vierde.¹²⁰ Met het ontstaan van begeerte, is er het ontstaan van voeding. Met de beëindiging van begeerte, is er de beëindiging van voeding. De weg die leidt naar de beëindiging van voeding is eenvoudigweg dit Edele Achtvoudige Pad; dat is, juiste visie, juiste intentie, juiste spraak, juist handelen, juiste levenswijze, juiste inspanning, juiste mindfulness en juiste concentratie”.
(...)

Noot 120: “Voeding (ahara) moet hier in algemene zin begrepen worden als een prominente voorwaarde voor het individuele levenscontinuïteit. Fysiek voedsel (kabalinkara ahara) is een belangrijke voorwaarde voor het fysieke lichaam, contact voor gevoel, mentale wilsactiviteit voor bewustzijn en bewustzijn voor mentaliteit-materialiteit (nama-rupa, Siebe), het psycho-fysieke organisme in diens totaliteit. Begeerte wordt de oorsprong van voeding genoemd in die zin dat de begeerte in het vorige bestaan de bron is van de huidige individualiteit met diens afhankelijkheid van, en diens continue consumptie van de vier soorten voeding in dit bestaan. Voor een compilatie met kanttekeningen van de canonieke teksten en commentaren over voeding, zie Nyanaponika Thera, The Four Nutriments of Life.

Persoonlijke overwegingen

Wat voeding betreft kun je wel zeggen dat we twee lichamen voeden. We hebben een fysiek lichaam dat gevoed moet worden om op de been te houden. Daarnaast kun je wel zeggen dat we ook zaken nodig hebben om mentaal op de been te blijven. 
Eten is bijvoorbeeld veel meer dan een fysieke zaak die enkel het lichaam op de been houdt. Het is ook psychologie. Je wilt als mens ook gevoed worden door lekkere smaken, lekkere geuren etc. Dat zintuiglijk contact en het gevoel wat dat geeft voedt je ook. Of een bezoek aan een museum voedt je. Of een goed gesprek. Vriendschap. Gezelschap, gezelligheid, aandacht, liefde etc. Voor een mens lijkt dit soort voedsel minstens zo belangrijk als fysiek voedsel. Men zegt bijvoorbeeld wel dat een baby zonder genegenheid, liefde, warmte te ontvangen, kan sterven van de stress. Dat toont denk ik ook meteen een ketening. Je kunt naast plezier ook denken aan de voeding die we halen uit status, erkenning, lof etc. Sommige mensen zoeken altijd avontuur op, als hun belangrijkste manier van voeden. Andere mensen
zijn erg bezig met zingeving en worden zo gevoed.

Zintuiglijk contact en het gevoel wat dat met zich meebrengt, voedt de behoefte aan aangename gevoelens. Wilsformaties, zoals plannen maken, intenties, voornemens, voeden de behoefte te bestaan als Ik. Ik met mijn plannen. Wat zijn we zonder plannen, intenties en voornemens?  Ik wil, ik maak plannen, dus ik leef. Ik heb een eigen wil, Ik ben. Zie me, hoor me, begrijp me. Ik wil dus ik ben!
De voeding van bewustzijn zit hem denk ik vooral in ego-voedende zaken zoals de voeding die je krijgt  van een bepaalde status, macht, aanzien, lof. Het gevoel krijgen dat je een belangrijke persoon bent. Dat je merkt dat je gezag hebt en mensen je respecteren etc.

Ook zonder mes en vork zijn we eigenlijk voortdurend aan het eten.

De Boeddha geeft aan dat dit eten zonder mes en vork niet een heilzame weg is. Het eten verdrijft de honger niet, hooguit tijdelijk. Ondertussen wordt je wel afhankelijker, onvrijer.
De Boeddha spoort eerder aan te kijken naar de oorzaak van honger en die weg te nemen. Het edele achtvoudige Pad is bedoeld om een einde te maken aan voeding en honger.

hartelijke groet,
Siebe

[teksten Siebe]

De Sfeer van Oneindig Bewustzijn

Dit is weer een andere context waarin bewustzijn een rol speelt in de teksten. De context is hier die van meditatieve absorptie of jhana.

DN9 §15 “Opnieuw, door volledig voorbij de Sfeer van Oneindige Ruimte te gaan, ziende dat bewustzijn oneindig is, bereikt en verblijft hij in de Sfeer van Oneindig Bewustzijn” (...).

Persoonlijke overwegingen

De sfeer van oneindig bewustzijn wordt beschreven als één van de acht meditatieve absorpties of verdiepingen, jhana genaamd. Van de acht behoort het tot de vier zogenaamde vormloze (arupa) jhana’s, dit zijn; de sfeer van oneindige ruimte, de sfeer van oneindig bewustzijn, de sfeer van nietsheid en de sfeer van noch-waarneming-noch-niet-waarneming.

Ik weet hier niet wat in het sutta fragment ‘ziende dat bewustzijn oneindig is’ precies betekent? Moet je dit letterlijk nemen? Ik kan er vanuit ervaring niet over spreken.
Wikipedia zegt : -“de basis van onbegrensd bewustzijn wordt bereikt door na het bereiken van de basis van onbegrensde ruimte het concept van onbegrensd bewustzijn als meditatie-object te nemen”.
Hier spreekt men dus over het concept van onbegrensd bewustzijn als meditatie object en dus niet een oneindig bewustzijn als meditatie-object. Het lijkt er dus op dat je het 'zien van oneindig bewustzijn' niet letterlijk moet nemen. https://nl.wikipedia.org/wiki/Dhyana

Wat algemene informatie over jhana

De meditatieve absorpties, alle acht jhana’s, worden beschreven als geconditioneerde staten. Ze zijn gebaseerd op wilsactiviteit (MN52). Als constructies zijn ze dus ook  tijdelijk. Ze worden in sutta’s beschreven als ‘aangename verblijven’ (o.a. MN6§9, MN8§4 t/m 11). Bezoedelingen die normaal de geest binnendringen en kwellen/vernauwen zijn tijdens jhana tijdelijk onderdrukt. Hierdoor wordt een zeer open, ruimtelijk, ontspannen staat van geest ervaren. Tegelijkertijd is er ook niks veranderd. Je bent er gewoon nog.

De Boeddha werd door de leraar Alara Kalama geïntroduceerd in de sfeer van nietsheid en de leraar Udakka Ramaputta maakte de Boeddha bekend met de sfeer van noch-waarneming-noch-niet-waarneming. Terwijl deze leraren, kennelijk, zelf helemaal tevreden waren met hun realisatie, was de Boeddha dat niet. Hoe subtiel en aangenaam ook, het zijn uiteindelijk ook maar geconditioneerde op wil gebaseerde staten. De Boeddha zag er in ieder geval niet de oplossing van het lijden in die hij zocht. Dit zegt denk ik veel over de route die de Boeddha koos. Een route op zoek naar het ongeconditioneerde. Naar dat wat niet voortgebracht wordt, dat wat geen resultaat is van wil of inspanning of welke beoefening of construerend of vormgevend proces dan ook. Dus dat wat echt stabiel genoemd kan worden, een ware toevlucht.  Dat vond de Boeddha uiteindelijk en noemde dit Nibbana.

Ook al zijn jhana’s geconditioneerde staten, ze worden wel gezien als zeer verdienstelijk. Van iemand die in zo’n subtiele staat verkeert, wordt gezegd dat hij Mara geblinddoekt heeft (MN25). De jhana’s worden ook een ‘voetafdruk van de Tathagata’ genoemd (MN27).

De jhana’s staan ook in relatie tot hogere wedergeboorten. Ik heb het zo begrepen dat als iemand zou sterven terwijl diens geest, bijvoorbeeld, verwijlt in de sfeer van oneindig bewustzijn, er een wedergeboorte volgt in de corresponderende onstoffelijke wereld waarin wezens geheel uit geest bestaan en geen fysiek lichaam hebben. Dit wezen wordt viññanañcayatanupaga deva genoemd. Van de 31 rijken van samsara is dit het 29e rijk. [bron: http://www.accesstoinsight.org/ptf/dhamma/sagga/loka.html]

Nadat de Boeddha zichzelf tot het uiterste had gekweld en beproeft tijdens zijn strenge ascetische periode, en toch nog geen onderscheidende kennis had verworven, herinnerde hij zich dat hij ooit als kind het genoegen van de eerste jhana ervoer. Hij vroeg zich op dat moment af of dit dan wél het pad naar verlichting was. Hij realiseerde zich: ‘Dat is het pad naar verlichting’ (MN36§31).

Hoewel die jhana ervaring dus heel belangrijk was voor de Boeddha, want die jeugdervaring gaf eigenlijk een nieuwe impuls en richting aan zijn zoektocht, realiseerde hij dus later, nadat hij ze allemaal persoonlijk kende en ook naar wens kon binnengaan, dat ze ook allemaal geconditioneerd zijn, tijdelijk. Het is geen definitieve bevrijding. Maar die jeugdervaring met jhana zette de Boeddha kennelijk wel op het juiste spoor.

Het is niet zo dat je als beoefenaar perse op persoonlijke wijze jhana-ervaringen moet kennen om bevrijding te realiseren. Het kan maar het hoeft niet. Dit is hier na te lezen als de tweede persoon, ‘de persoon bevrijd-door-wijsheid: http://www.boeddhaforum.nl/index.php/topic,2215.0.html

Verder kan ik niet veel informatie geven over het jhana stadium dat aangeduid wordt als ‘de sfeer van oneindig bewustzijn’ maar het lijkt er op dat je 'het zien van oneindig bewustzijn’ hier niet letterlijk moet nemen.

Ik denk dat er zo een aardig overzicht is ontstaan van bewustzijn in de teksten. Ik vond het leerzaam er zo mee bezig te zijn. Ik hoop dat jullie er ook wat aan hebben. Commentaar, kritiek, opmerkingen zijn natuurlijk welkom. Misschien dat ik nog een soort van samenvatting ga plaatsen.

hartelijke groet,
Siebe