Nibbida, Een Verkenning

[teksten Siebe]

Nibbida

In deze serie posten een verkenning van het Pali begrip Nibbida. Het is volgens mij een belangrijk begrip (d. i. een mentale ontwikkeling) dat een grote rol speelt op weg naar de kennis en visie van bevrijding.

Het belang wordt als volgt geïllustreerd: Leidt een oefening, instructie, les, praktijk niet tot Nibbida, dan is het geen Dhamma. Het tegenovergestelde geldt ook. (AN7.83)

Het onderstaande is een verkenning. Wat betekent Nibbida en hoe speelt dit een rol in de Pali Boeddha Dhamma?

Volgens Bodhi betekent Nibbida een kalm innerlijk afkeren van al het geconditioneerd bestaan zoals beschreven met de vijf khandha’s, de zes zintuiglijke bases, en de eerste edele waarheid. Volgens hem is het geen emotionele afkeer of walging vergezeld door gruwel en afkeer. (SNI, Inleiding, blz. 5).
Volgens het commentaar is Nibbida een diepzinnig innerlijk afkeren van al het geconditioneerd bestaan dat komt met de hogere staten van inzicht. (SNI, blz. 846)
Nibbida is waar inzicht in uitmondt of zijn hoogtepunt in bereikt. (MN, noot 265)

Vertalingen

Naar het Engels wordt het o.a. vertaald als ‘revulsion’ (Bodhi), ‘disillusionment (Sujato), ‘disenchantment’ (Bodhi, Thanissaro).

Ik denk dat met name ‘disenchantment’ goed aansluit bij de teksten. In het woordenboek wordt disenchantment zo beschreven: 

- A feeling of no longer believing in the value of something, especially having learned of the problems with it.

Dit sluit volgens mij heel goed aan bij de teksten, in die zin, dat die aangeven dat 1. als er geen bevrediging of voldoening in de wereld zou zijn, als dat niet te halen zou zijn, zouden wezens ook niet verkikkerd raken op zaken in de wereld, er niet toe aangetrokken zijn. Er op uit zijn te gaan ervaren. 2. Als er geen gevaar (nadelen) in de wereld zou zijn, als aan niks nadelen zouden kleven, dan zouden wezens er niet Nibbida bij ervaren. Ze zouden zich daar niet van afkeren. Ze zouden niet hun begeerte er voor kwijtraken. En 3. als er geen ontsnapping aan de wereld zou zijn, zouden wezens er niet aan ontsnappen. (AN3.105, SN14.33/34, SN35.17)

Dit driespan wordt vaak beschreven. Een wijze kent de bevrediging/voldoening, de gevaren/nadelen, en de ontsnapping aan al het geconditioneerde.

Nibbida is dus zeker verbonden met het zien van de gevaren, risico’s, nadelen die aan iets kleven. In brede (of existentiele) zin ook de gevaren zien van ketening, van afhankelijkheid, van vastzitten in samsara.
Wezens hebben al lange tijd, zonder ontdekbaar begin, lijden ervaren, doodsangsten en rampen meegemaakt, en de begraafplaatsen doen zwellen, met hun lijken. Het is genoeg om Nibbida te ervaren jegens alle formaties, genoeg om passieloos te worden jegens hen en bevrijd van hen te worden. (SN15.1)

Strekking

Als er niet een soort besef van nadelen, risico’s, gevaren is van iets, dan zouden we ons er niet snel van afkeren en verlangenloos naar worden en zijn.  Als er bijvoorbeeld geen nadelen zouden kleven aan drugs en drank, zouden we misschien wel elke dag in een roes leven. Maar we kennen en zien de nadelen en risico’s. Daardoor keer je je daar (eerder, met meer wijsheid) vanaf. Vervaagt en verlies je de begeerte er voor. Het verlangen er naar, en in dat verlies van verlangen er naar, ben je er van bevrijd. Zit je er niet meer aan vast.

Wat wijsheid het meest kenmerkt is dat het niet meer kiest voor zaken die alleen maar toevoegen aan lijden, ellende, van jezelf, van anderen, van beiden, van de wereld. Zaken die niet leiden tot welzijn van jezelf, anderen, beiden en de wereld. Zaken die ketenen. Zaken die helemaal geen einde maken aan lijden, maar dat in stand houden of zelfs verergeren. Het kost vaak tijd en persoonlijke rijping, persoonlijke groei in wijsheid, sensitiviteit om daar ook echt naar te gaan leven. Want de onrijpe en onwijze geest is vaak grof, walst overal overheen, zelfs als ie pijn en ellende ervaart, walst ie nog door.

Nibbida verwijst dus niet zozeer, zoals Bodhi ook aangeeft, naar een emotionele opwelling van afkeer maar het is een fundamenteler verandering in hoe je zaken waardeert, dat zich op persoonlijke wijze manifesteert in het afzwakken en verdwijnen van de begeerte naar iets. Je wordt sensitiever, wijzer.

Het onderricht geeft aan dat als je de zaken echt ziet en kent zoals ze werkelijk zijn, (de manier waarop inzicht wordt besproken in de sutta’s), Nibbida een natuurlijk gevolg daarvan is. Het is volgens de  Pali sutta’s een natuurlijk gevolg dat je je er dan van afkeert, je interesse er voor verliest, de begeerte er voor afzwakt en verdwijnt. Voorbeeld, als je met meer wijsheid kijkt naar drank en drugsgebruik dan verlies je op natuurlijke wijze geleidelijk maar zeker de lust er voor. Je gaat zaken anders waarderen. Waar je er eerst enorm naar uitkeek, naar verlangde, aan gehecht was, verandert dat. De keten zwakt af en verbreekt.

Het natuurlijke gevolg van Nibbida is dus vervolgens dat je passieloos wordt ten opzichte van iets,  immers, je hebt er geen interesse meer voor, je ziet er geen heil meer in. Dat is de omslag die je maakt, Nibbida. Je verlangt er niet meer naar. Met die passieloosheid ben je dan daarvan bevrijd. Je hecht er dan niet meer aan. Dus inzicht vindt zijn hoogtepunt in Nibbida en een hartstochtloze relatie met alles wat komt en gaat.

Keten van voorwaardelijkheid

Deze keten van  voorwaardelijkheid wordt op heel veel plekken zo  beschreven:
Als iemand deugdzaam is, dan is de directe oorzaak van juiste concentratie aanwezig. Als er juiste concentratie is, is er de directe oorzaak van de kennis en visie van de zaken zien zoals ze werkelijk zijn. Als dat er is, is er de directe oorzaak van Nibbida en passieloosheid (viraga). Als dat er is, is er de directe oorzaak van de kennis en visie van bevrijding. (AN5.24)
Dus, moraliteit, concentratie, wijsheid, bevrijding.

De kennis en visie van bevrijding komt dus van het vervagen, verdwijnen, eindigen van de hartstochtelijke relatie met alles wat we ervaren en dat komt van een andere waardering er van, het anders gaan zien.

Het deugdzame gedrag als directe oorzaak van juiste concentratie zit hem in de afwezigheid, dan, van het element van berouw/wroeging in de geest.  Hierdoor is er het element van blijdschap en vreugde in de geest. Hierdoor is er ook kalmte in het lichaam en geest. Hierdoor is er plezier/genoegen. Dan is er geen zoeken en dolen van de geest. Hierdoor is er concentratie, hierdoor zie je de zaken zoals ze werkelijkheid zijn. Hierdoor verliest dat zijn bekoring en verliest het zijn waarde voor je. Hierdoor wordt je passieloos ten opzichte er van. Door passieloosheid realiseer je bevrijding. (AN10.1)

In de volgende post meer informatie over Nibbida.

[teksten Siebe]

(vervolg, informatie over Nibbida)

Natuurlijk resultaat

Het wordt zo onderwezen dat de hartstochteloze relatie met wat ervaren wordt, en daarmee de bevrijding er van, allemaal op een natuurlijke manier zich ontwikkelt vanuit meer wijsheid, meer inzicht, meer rijpheid (groeiende sensitiviteit). Daarmee wordt bedoeld dat het geen wilskracht vergt. Voorbeeld, voor iemand met een smetteloze moraliteit is het ook een natuurlijke zaak dat die persoon geen berouw voelt over wandaden, want die heeft ie niet begaan. Geen gewetenswroeging ervaren, kost dan geen moeite. Op een natuurlijke manier is de geest dan meer vreugdevol. Als iemand een vreugdevolle geest heeft, is het op dezelfde wijze ook natuurlijk dat diens lichaam kalm is. Als dit allemaal aanwezig is, dan is het ook natuurlijk dat iemand genoegen ervaart en dat diens geest geconcentreerd is. Dat vergt dan geen inspanning of wilskracht. (AN10.2, AN11.1)
Wanneer er Nibbida is, kost het ook geen enkele wilskracht om ook passieloosheid te zijn ten opzichte van iets wat ervaren wordt. Dus er van onthecht. Passieloosheid is een natuurlijk resultaat van Nibbida en dat is weer een natuurlijk resultaat van inzicht. Net zo is het natuurlijk, en kost het geen wilskracht, dat de kennis en visie van bevrijding in de geest opkomt wanneer die passieloos is geworden (zonder tanha).  (AN11.2)
De tegenovergestelde koers wordt ook beschreven in de aangehaalde sutta’s.

Het ene vloeit dus als het ware op een natuurlijke manier uit het andere voort. Passieloosheid is niet iets wat je kunt forceren. Dan zou je het alleen maar krachtig onderdrukken. De koorts voor iets neemt op een natuurlijke wijze af als dat met meer inzicht en wijsheid wordt bekeken. Dat is de weg die de sutta's beschrijven.
Sinds beginloze tijden is er volgens de Pali sutta’s een sterke emotionele band met wat ervaren wordt en dat is niet zomaar verdwenen. Je kunt emoties wel beheersen maar alleen met wijsheid zwak je ze af en kunnen ze verdwijnen. Dat heeft alles te maken met zaken anders gaan zien en waarderen, het laatste is het Nibbida aspect. Je verliest je hartstocht voor zaken als je die met steeds meer wijsheid beziet, zoals het werkelijk is. Dat is de lijn en strekking van de sutta’s die gaan over inzicht, passieloosheid en bevrijdig.

Werkelijk inzicht leidt dus volgens de sutta’s op een organische manier tot het afzwakken en verdwijnen van de obsessie met, de hunkering naar, de ketening aan het geconditioneerde. Dan komt de kennis van bevrijding op. Wat is dan dat inzicht? Wat is dan de zaken zien zoals ze werkelijk zijn?

Inzicht dat leidt tot het afnemen en verdwijnen van de hartstocht voor het geconditioneerde. Dan komt de kennis en visie van bevrijding op.

In het onderstaande een kleine verzameling van talrijke teksten die dit inzicht behandelen.

De teksten geven constant aan dat als echt wordt gezien dat verschijnselen vergankelijk zijn, instabiel, onbevredigend, niet-zelf (anicca, dukkha en anatta), dan verliest dat vanzelf zijn waarde voor je. Het wordt minder belangrijk. Dus, als je echt het anicca, dukkha en anatta kenmerk ziet van al het geconditioneerde, dan keer je je daar geestelijk van af, droogt je passie er voor op, ontketening, en komt de kennis van bevrijding op.

De teksten zeggen het ook zo: Alle geconditioneerde verschijnselen zijn vergankelijk; ze zijn instabiel en ze zijn onbetrouwbaar. Dit is genoeg om Nibbida te ervaren en genoeg te krijgen van alle geconditioneerde verschijnselen, genoeg om hartstochtloos te worden jegens hen, genoeg om van ze bevrijd te worden. (AN7.66)

Formaties zijn onstabiel, vergankelijk en onbetrouwbaar. Wezens komen en gaan. Zelfs bergen komen en gaan. Het is genoeg om af te keren en passieloos te worden ten opzichte van alle formaties. (SN15.20, SN22.96)

Als ik afga op mijn eigen ervaring dan zie ik dat er vaak het verlangen is dat iets duurzaam is, onveranderlijk, zoals: ik zelf gezond, iedereen gezond, alles functioneert naar wens, iedereen gelukkig, zonder ellende en ziekten. Heel vaak willen we denk ik dat iets duurzaam is dat uit de aard der zaak dat niet is. Het geconditioneerde is anicca, het is niet duurzaam en uiteindelijk ook niet naar je zin te handhaven, niet echt onder controle. Hier meer wijsheid in ontwikkelen.

Als echt wordt gezien dat rupa, vedana, sanna, sankhara en vinnana, dus alle fysiek en mentale aspecten van het leven (innerlijk en uiterlijk), vergankelijk zijn, lijden en niet geschikt zijn om te worden bezien als jezelf, als je bezit (mijn lichaam, mijn gevoelens etc) en als je wezen, dan ervaar je Nibbida er bij.  Je obsessieve relatie er mee zal losweken. Je wordt ten opzichte van dat uiteindelijk passieloos. In dat afzwakken en verliezen van die hartstochtelijke relatie met het tijdelijk, komt de kennis en visie van bevrijding op. (SN12. 70)
Deze kennis van bevrijding wordt in de sutta’s altijd zo besproken: ‘geboorte is beëindigd, gedaan is wat gedaan moest worden, het heilige leven is geleerd, er is geen terugkomst meer in welke bestaansvorm dan ook’.

Wanneer wordt gezien, zoals het werkelijk is, met gepaste wijsheid dat ieder soort rupa, vedana, sanna, sankhara en vinnana, ofwel van het verleden, toekomst of heden, intern of extern, grof of subtiel, inferieur of superieur, ver of nabij, ‘niet van mij is, niet Ik ben, niet mijn zelf is’, dan gaat de interesse en passie er voor verloren. Je keert je er van af. In het verdwijnen van passie er voor wordt bevrijding gerealiseerd.  (MN22, MN109)

Niets van wat dan ook vergankelijk is, onbevredigend en veranderlijk is, is geschikt om te worden gezien als: ‘dit is van mij, dit ben Ik, dit is mijn zelf (MN22 en vele andere).
Hetzelfde met betrekking tot de 4-6 elementen (MN28, MN62, MN140)
Hierin meer wijsheid ontwikkelen. Sinds beginloze tijden zien we dat wat vergankelijk en veranderlijk is als: “dit ben Ik, dit is van mij, dit is mijn zelf’. Dus ons besef van wie/wat we zijn is heel sterk gekoppeld aan wat ervaren wordt. Hier meer wijsheid in ontwikkelen. Als je gedachten bent, verdwijn je dan als gedachten eindigen? Ben je werkelijk het karakter, de neigingen die opkomen? Als een emotie van boosheid opkomt, ben je dat dan? Als je dat bent, en het verdwijnt, verdwijn je dan zelf? Als je heel direct naar wat opkomt kijkt, ben je dat dan?

Wat vergankelijk is, geconditioneerd, afhankelijk ontstaand, vernietigbaar, verdwijnend, vervagend, en eindigend, is niet de moeite waard. Een edele leerling keert zich daar van af (Nibbida), verliest zijn passie er voor. Met de passieloosheid komt de kennis en visie van bevrijding op. (MN74)
De Pali Boeddha zag volgens de overlevering dat alle wezens altijd maar najagen wat tijdelijk is, geboren, vergankelijk, uiteraard vooral tijdelijk aangename zaken. Dit noemde hij het onedele zoeken. Een edele zoekt naar wat niet geboren is, niet komt en gaat, niet gevormd is, niet desintegreert. Het Pad naar het Ongeconditioneerde.

SN35 gaat over de zes zintuiglijke domeinen en de strekking van vele sutta’s is:
Alles aangaande de zintuiglijke domeinen, extern en intern , verleden, heden en toekomst,  (het oog, oog contact, visuele beelden, visueel bewustzijn, gevoelens met oog contact als voorwaarde, intenties of neigingen gebaseerd op visuele waarnemingen, idem voor de andere domeinen) is vergankelijk, lijden, niet-zelf, en moet met juiste wijsheid worden gezien zoals het werkelijk is: ‘dit is niet van-mij, dit ben ik niet, dit is niet mijn zelf’. Het zo ziend, ervaart de edele leerling Nibbida en wordt passieloos. Door passieloosheid wordt diens geest bevrijd. Je begrijpt dan: geboorte is vernietigd, het heilige leven is geleefd, wat gedaan moest worden is gedaan, er is geen terugkomst meer naar een staat van bestaan.

Het aarde-element is alleen maar het aarde-element. Dit moet gezien worden zoals het werkelijk is, met juiste wijsheid: ‘Dit is niet van mij, Dit ben Ik niet, dit is niet mijn zelf’. Als dat op die manier gezien wordt, zoals het werkelijk is, keert de geest af van het aarde-element. De passie er voor gaat verloren en onthecht de geest van het aarde-element. Net zo voor het water element, vuur-element, lucht-element. Als er geen zelf wordt herkent in deze elementen of het bezit van een zelf, dan is begeerte afgesneden, de keten doorbroken, en door volledig door eigenwaan heen te breken, heb je een einde gemaakt aan lijden (AN4.177)

Een niet geïnstrueerde wereldlijk persoon kan wel Nibbida ervaren bij het lichaam omdat groei en afname daarvan wordt gezien. Hij kan passieloos worden naar het lichaam en er van bevrijd zijn. Maar voor dat wat geest, mentaliteit en bewustzijn wordt genoemd, kan de niet geïnstrueerde wereldlijke persoonlijk geen Nibbida ervaren. Hij/zij kan zich er niet van afkeren. Waarom niet? Voor lange tijd werd het gepast gezien om vedana, sanna, sankhara en vinnana zo te zien; ‘dit is van mij, dit ben Ik, dit is mijn zelf’. Er is dus een hele sterke band mee.
Dit is best raar, geeft de sutta aan, want wat geest, mentaliteit en bewustzijn wordt genoemd bestaat maar heel kort, terwijl het lichaam langer bestaat. Dat wat mentaliteit, geest en bewustzijn wordt genoemd ontstaat als een ding en eindigt als iets anders, dag en nacht. Net als een aap die van tak tot tak slingert. Het zou logischer zijn als we ons niet zo met de mentale aspecten zouden identificeren omdat die vluchtiger zijn dan het lichaam. (SN12.61)

Resumerend

Het komt in wezen allemaal op hetzelfde neer, als je het goed ziet. Je hoeft niet exotische toestanden te kennen om bevrijding te realiseren (mag en kan wel) want je kunt je wijsheid en inzicht richten op wat je op een dagelijkse en gewone manier ervaart. Inzicht in de aard van het geconditioneerde leidt dus volgens de sutta's op organische wijze altijd tot een andere waardering van het tijdelijke, geconditioneerde. Van daaruit verdwijnt de obsessie er mee, de hartstochtelijke relatie. In de passieloosheid komt de kennis van bevrijding op.

In de volgende post nog wat laatste informatie over Nibbida en diens rol in bevrijding

[teksten Siebe]

(vervolg informatie over Nibbida)

“Dit is niet van mij (of mijn), dit ben Ik niet, dit is niet mijn zelf”

Dit is een formule die heel vaak herhaald wordt in de sutta’s. Het wordt toegepast op al het geconditioneerde. Het speelt er op in dat hartstocht en identiteitsvisies en beleving heel sterk aan elkaar gekoppeld zijn. De Pali sutta’s geven wat dat betreft aan dat sinds beginloze tijd de fysieke en mentale aspecten die we ervaren zo worden gezien en beleefd: ‘Dit ben Ik, dit is van mij, dit is mijn zelf’.

Opkomende neigingen, gedachten, emoties, lichamelijke gewaarwordingen, emoties, gevoelens worden gezien en beleefd als : "Dit is van mij, dit ben Ik, dit is mijn zelf'.
Hierdoor is er natuurlijk een hele krachtige innige relatie mee, een hele beladen relatie ook, kun je wel zeggen lijkt me. Als je visie en perceptie is dat je, bijvoorbeeld, gedachten bent, dan zal je moeite hebben met het verdwijnen van gedachten, terwijl dat een hele onbeladen zaak is voor iemand die weet, ziet en beleefd dat het einde van gedachten echt niet het einde is van jezelf. Maar dit is maar een voorbeeld van hoe beladen dingen kunnen worden, hoe persoonlijk en emotioneel, vanuit de visies en beleving ‘Dit ben Ik, dit is van-mij, dit is mijn zelf’.

De sutta’s leren dat de eerste stap die we moeten maken ligt op het vlak van visie (sakkaya ditthi’s), van zaken beschouwen (ditthi), en niet zozeer op het vlak van perceptie (sanna, asmi mana), beleving. Een sotapanna heeft bijvoorbeeld alle (verkeerde) visies over een zelf in relatie tot het ervarene verlaten en begrijpt het niet meer als van-mij, maar dat is nog niet echt volledig waargemaakt, gerealiseerd. Iemand beleeft het dan nog niet 100% zo. Dus, het afstand doen van sakkaya ditthi, is niet hetzelfde als bevrijding of volledige onthechting. Dat is het pas echt bij arahantschap.

Het is natuurlijk heel moeilijk om passieloos te worden naar iets als je dat ziet als jezelf, als wie/wat je bent of als je bezit, als je wezen. De Pali Boeddha leert dat deze hartstocht bij ons zit, in aanleg al bij geboorte, doordat het via eindeloos veel levens is opgepot.

Ik kan wel eindeloos veel meer teksten aanhalen over hoe de zaken zien zoals ze werkelijk zijn (annica, dukkha, anatta, niet Ik, niet mijn) leidt tot Nibbida, tot een andere waardering er van, en vervolgens tot het afzwakken en verdwijnen van passie er voor, en vervolgens tot de kennis van bevrijding, maar dit lijkt me wel genoeg besproken in het vorige deel.
Dit is hoe inzicht op een natuurlijke manier uitmondt in bevrijding, volgens de lijn van de Pali Boeddha-Dhamma.

Ik denk dat we allemaal wel Nibbida kennen, op vlakken. Of merken dat het eigenlijk nogal gewoon is, natuurlijk, dat je waardering, en daarmee ook de passie voor iets, je gehechtheid aan iets, kan opdrogen. Dat kan helemaal veranderen. Je kunt volledig bekoelen ten opzichte van iets waarvan je eerder enorme passie voelde en binding. Het is eigenlijk vrij natuurlijk en zo behandelen de sutta’s het dus ook.  Bij oudere mensen zie je het ook veel.
In de passieloosheid ontbreekt ook het instinctief grijpen, hechten en neigen naar het geconditioneerde. Dit wordt ook wel geestelijke afzondering genoemd (seclusion). Er zijn zeker nog gewaarwordingen maar omdat er geen hechten meer is door tanha, is er ook een geestelijke afzondering daarvan.


Specifieke oefeningen

Naast het ontwikkelen en toepassen van inzicht op al het geconditioneerde  (anicca, dukkha, anatta, niet-Ik, niet-mijn),  er een realistische kijk op krijgen,  zijn er ook nog andere, meer specifieke oefeningen om Nibbida ten opzichte van iets op te wekken en minder koortsig te worden.

Bijvoorbeeld het lichaam beschouwen als walgelijk, smerig, waarbij uit negen openingen allerlei smerigs loopt. (AN9.15*)  Of de verschillende stadia van ontbinding van het lichaam beschouwen.
Dit kan verkeerd aflopen als je zo een emotionele walging en afkeer ontwikkelt ten opzichte van het lichaam. De teksten geven zelfs aan dat monniken na deze oefening zelfmoord pleegden. Ik hoop dat deze informatie duidelijk heeft gemaakt dat dit niks te maken heeft met de Dhamma, en met groeiende wijsheid. Inzicht of wijsheid maakt je realistischer, en daarmee rijper, nuchter, bekoelt, maar leidt niet tot een depressie of suicidale neigingen.

Net zo zijn er oefeningen om te contempleren over de weerzinwekkendheid van voedsel of geen verheugenis zien in de gehele wereld (hier op Aarde en in samsara). Het is denk ik echt nodig te begrijpen waarvoor zulke oefeningen dienen, namelijk veel te sterke gehechtheid en obsessies tegengaan. Als zulke oefeningen echter alleen maar leiden tot walging en afkeer en weerzin en depressie, dan ben je niet bezig met de Dhamma, want de Dhamma leidt tot passieloosheid, tot vrede, niet tot depressie. En afkeer en depressie is natuurlijk geen vrede. Je moet dus zulke oefeningen goed in de context begrijpen.

Ik hoop dat zo duidelijk is geworden hoe via de groei van inzicht of wijsheid, Nibbida een natuurlijk gevolg is, en dat het natuurlijk gevolg van Nibbida het opdrogen van de hartstocht in de vorm van asava, tanha en anusaya is, en daarmee komt de kennis en visie van bevrijding op.

Dit was wat informatie over Nibbida.

Misschien is het wat om dit samen te bespreken. Wat vinden jullie er van?