Boeddha Forum

Deel 3, Asmi mana, de verbeelding ‘Ik ben’ in relatie tot de lichamelijk en mentale aspecten van het leven, vervolg

Er zijn visies van jezelf en wat jezelf toebehoort, sakkaya ditthi’s. Bijvoorbeeld je beschouwt het lichaam als jezelf of wat jezelf toebehoort. Of je beschouwt een bepaalde emotie die opkomt als jezelf of iets wat jezelf toebehoort. Het is wel duidelijk dat je er dan innig bij betrokken bent, en geen afstand van doet. Sakkaya ditthi is de eerste keten om te verbreken. Dit was onderwerp van deel 2.

Ook op een andere, nog diepere manier, is er gehechtheid aan het ervarene, namelijk, via verbeelding, de mana anusaya. Deze gehechtheid lijkt er zo uit te zien dat je eigenlijk je gevoel van bestaan, 'Ik ben', ontleent aan wat je ervaart en vice versa. Bijvoorbeeld, er is boosheid en dat geeft je een gevoel van ‘Ik besta/Ik ben’. Soms tref je ook mensen aan die zijn alsmaar boos en verontwaardigd o.i.d. alsof ze het zo beleven dat ze anders niet bestaan.

Als voor je eigen gevoel je bestaan zo afhankelijk is van dit of dat ervaren, dan hou je dat natuurlijk vast en in de lucht. Dan is het ook bedreigend wanneer dit zou stoppen. Toen ik begon met meditatie heb ik dit zelf wel wat ervaren met gedachten. Ik vond het maar eng dat gedachten stopten. Ik had er een onbestemd gevoel bij. Nu veel minder. 
Er is een vreemd soort spiegelen gaande. Je herkent je in de spiegelbeelden zeg maar, dus in wat de geest je voorspiegelt. Daar zit op een diep niveau je besef  ‘Ik ben’ aan gekoppeld. Het kan een onbestemd of onveilig gevoel geven als de spiegelbeelden verdwijnen uit de spiegel. Ik merk dit tenminste wel. Ik zie het zo we hier meer wijsheid in dienen te ontwikkelen.

Wat zeggen de sutta’s over de verbeelding ‘Ik ben’, over het verlangen 'Ik ben' en de neiging 'Ik ben' (asmi mana)? 

‘Ik ben’ is een verbeelding, een verstoring, hartklopping, proliferatie, een betrokkenheid bij verbeelding. (SN35.248)

‘Ik ben’ is een betrokkenheid bij verbeelding, ‘Ik ben dit’; ‘Ik zal zijn’; ‘Ik zal niet zijn’; ‘Ik zal bestaan uit vorm’; ‘Ik zal vormloos zijn’;‘Ik zal waarnemend zijn’; ‘Ik zal niet-waarnemend zijn’; ‘Ik zal noch waarnemend noch niet-waarnemend zijn’, is betrokkenheid bij verbeelding.
Betrokkenheid bij verbeelding is een ziekte, gezwel, pijl. Daarom dien je je te trainen te verblijven met een geest waarin verbeelding neergehaald is. (SN35.248)

Ik zie dit niet als een veroordeling van verbeelding maar eerder als een aanwijzing dat lijden en diens beëindiging heel sterk gekoppeld is aan voorstellingen van jezelf, het verbeelde zelf aanzien voor je ware zelf.  Daar herken ik me tenminste wel in. De Dhamma wijst mijns inziens naar het onverbeelde, misschien mag je zeggen, naar de lege spiegel ipv de spiegelbeelden.

Je dient jezelf zo te trainen: ‘Er zal geen Ik-maken, mijn-maken en onderliggende neiging tot verbeelding meer zijn met betrekking tot dit bewuste lichaam; m.b.t. alle externe objecten. We zullen die bevrijding van geest binnengaan, bevrijding door wijsheid, waardoor er geen Ik-maken, mijn-maken en onderliggende neiging meer is voor iemand die er in binnengaat en er in verblijft. Dan heb je alle begeerte afgesneden, de ketens doorgesneden, en door volledig door verbeelding te zijn heen gebroken, maak je een einde aan lijden. (AN3.33)

Verbeelding is als een getijde en je moet je niet laten overspoelen door verbeelding. ‘Ik ben’ is een verbeelding, ‘Ik ben dit’ is een verbeelding, ‘Ik zal zijn’ is een verbeelding; ’Ik zal niet zijn’ is een verbeelding; ‘Ik zal vorm bezitten’ is een verbeelding; ‘Ik zal vormloos zijn’ is een verbeelding; ‘Ik zal waarnemend zijn’, is een verbeelding; ‘Ik zal niet-waarnemend zijn’ is een verbeelding; ‘Ik zal noch waarnemend, noch niet waarnemend zijn’ is een verbeelding. Verbeelding is een ziekte, een gezwel, en dient overwonnen te worden. Dan is men een vredige wijze. (MN140§31)

De verbeelding ‘Ik ben’ is als het ware de hoofdwortel op basis waarvan allerlei verdere beelden over onszelf tot leven komen en zich vermeerderen. Mentale proliferatie, papanca. Als de notie ‘Ik ben’ er niet is, ontstaan al die andere beelden over jezelf ook niet. De teksten zeggen dan dat iemand niet uitwasemt of dampt en niet herkauwt. (AN4.200)

Een ander voorbeeld van het soort verbeelden dat gebeurt op basis van de wortel ‘Ik ben’ en begeerte is ook het drievoudig verbeelden: ‘Ik ben superieur aan anderen’, ‘Ik ben inferieur aan anderen’ en ‘Ik ben gelijk aan anderen’. (DN33§1.10)
Een wijze voelt zich niet beter, minder of gelijk aan anderen. (AN4.185)
Dit betekent trouwens niet dat er volgens het onderricht geen onderscheid zou zijn tussen wezens en mensen.

In de volgende post meer informatie over hoe asmi mana, de verbeelding ‘Ik ben’ ontstaat en de relatie met lijden.

Mooi gezegd, Dorje. Dank allen, daar kan ik iets mee.

Innerlijke wijsheid is zeer belangrijk, omdat je eigen innerlijke Meester je dan leidt. Sommige mensen zoeken hun hele leven naar wijsheid. Er zijn ook een aantal mensen, die helemaal vastlopen in hun leven, en op een bepaald moment gegrepen worden door een plotseling inzicht, vaak met een visioen of een zeer helder beeld. Waarna hun leven een omwenteling kent ten goede, wat zeer helend werkt. Maar dit treft vaak niet de main stream zoekers naar de waarheid. De meesten voelen dat de schoen wel ergens wringt in hun leven, dat het niet helemaal is zoals het zou moeten zijn. Maar die ervaren over het algemeen niet dat intense lijden van de enkeling, die aan de rand van de afgrond staat en opeens tot een diepgaand waarlijk ervaren en ontwaken komt.

Over het algemeen kan een individu zelf niet veel uitrichten, en daarom zijn er Meesters en Leraren. Hulp van buitenaf is en wordt geboden. Die hulp komt over het algemeen vanzelf op je levensweg, de Meester verschijnt wanneer men er rijp voor is. Het één roept het ander als het ware op, waar leerlingen zijn, zijn ook Meesters of Leraren. Zo werkt het leven eenmaal. Je kunt veel leren door een waarachtige Meester of Leraar te volgen. Maar uiteindelijk houdt dat een keer op en is de leiding innerlijk geworden. En ben je jezelf tot Meester of Leraar. Dat kan lang duren, of kort. Niemand kan hier voorspellingen over doen. Hooguit kan een Meester of Leraar ongeveer wel zien waar je je bevindt op het Pad. De leerling is daar meestal zelf blind voor, omdat het een spiritueel ervaren is wat men niet vooraf kent, of kan kennen. Dus ook niet herkent. Een Meester of Leraar is zelf ooit leerling geweest, dus die weet wel te duiden hoe spiritueel rijp de leerling is en waar hij of zij zich bevindt op de Weg.

Deel 3, Asmi mana, Ego-verbeelding en de acht wereldlijke condities of motieven.

De acht wereldlijke condities draaien om de wereld en de wereld draait om de acht wereldlijke condities zeggen de teksten. Wat zijn de acht wereldlijke condities?

Winst-Verlies; Roem-Schande; Blaam-Lof; Pijn-Plezier

Het ene najagend, het andere vermijdend.
Acht wereldlijke condities (loka-dhamma): (aan)winst en verlies, roem en schande, blaam en geprezen worden of lof, plezier en pijn. (DN33§3.1)

De wereld draait er om en het is wel in te zien, denk ik, dat deze condities ook erg draaien om een ego of ‘Ik ben’ perceptie en verlangen. Ik wil geen pijn, ik wil plezier, Ik wil eer, ik wil geprezen worden, ik wil geen kritiek, geen schande.

SN17 gaat helemaal over deze acht condities en de obsessie van de geest met aanwinsten, eer, lofprijzingen. De sutta’s maken duidelijk hoe je gemakkelijk tot wandaden overgaat als je helemaal geobsedeerd bent door naam maken, faam, lof, etc. Klopt goed, vind ik.
Je gaat makkelijk over morele grenzen heen als het je gaat om roem, om bekendheid, naam en faam, lof. Dan moet het geweten maar even wijken, toch?

De geest niet laten beheersen door de acht condities of motieven

De Boeddha in de Pali overlevering behandelt deze acht wereldlijk condities in de sutta’s als angstaanjagende zaken, bitter, verachtelijk, belemmerend om bevrijding te realiseren. Daarom, train je in het afstand doen er van, en het niet toestaan dat de geest er door geobsedeerd wordt, zegt een sutta. (SN17.1)

Aanwinsten, eer, lof is als het aas aan de haak. Het is erg verleidelijk, maar als je er eenmaal in bijt, ben je de klos. De visser is Mara. Het aas aan de haak is een aanduiding voor aanwinsten, eer en lof. Als je je in die aanwinsten, eer, en lofprijzingen verheugt, heb je de haak al ingeslikt. (SN17.2)
Het is als een giftige pijl. (SN17.7) Voor andere voorbeelden zie SN17.7-37.

Devadatta was zelfs zo geobsedeerd door eer en aanzien dat hij een schisma veroorzaakte in de Sangha en eigenlijk vond dat ie beter was dan de Boeddha. (SN17.31)

Wie herkent niet dat lof, roem, eer, macht, aanzien, je ook snel naar het hoofd stijgt?
Als je zo bang voor gezichtsverlies, is een leugen dan niet snel gemaakt? Is het niet waar dat het niet bepaald het beste in je boven haalt?

De wereld draait om de acht condities, en de acht condities draaien om de wereld. De mens is er altijd maar mee bezig. Als je beseft hoe de wereld nou eenmaal werkt, ben je niet meer zo aangedaan. (AN4.192)
 
Een wijs iemand ziet dit allemaal. Als wenselijk condities zich voordoen (als er lof, eer, aanzien, winsten etc. is)  winden die hem niet op. Bij ongewenste condities ervaart de wijze geen weerzin. Die heeft afstand gedaan van aantrekken en afstoten. Hij kent de stofloze smartvrije staat, en begrijpt het op de juiste wijze en heeft bestaan overstegen. (AN8.5)

Kortom, heeft al die ego-doelen doorzien, die het aantrekken en afstoten, het ego-centrisch leven op gang houden.

Het grootste verschil tussen een niet-geïnstrueerd wereldlijk persoon (zo noemen de sutta’s het) en een edele leerling van de Boeddha is dat de eerste niet beseft dat deze acht condities echt vergankelijk zijn, lijden en onderhevig aan verandering. Daarom is er constant dit aantrekken en dat afstoten en het wordt allemaal als erg belangrijk ervaren. Daarom is ie niet bevrijd van geboorte, verouderen en dood, van smart, geweeklaag, pijn, doodsangst.
De geïnstrueerde edele leerling is echter wel diep doordrongen van het vergankelijke, leedvolle en veranderlijke karakter van deze acht condities, (aan)winst en verlies, roem en schande, blaam en geprezen worden of lof, plezier en pijn. Hij/zij voelt zich niet aangetrokken door het één noch afgestoten door het ander. Die persoon is vrij van lijden. (AN8.6)

Een wijs iemand is dus hetzelfde bij lof of blaam, bij plezier en pijn, bij winst of verlies, bij roem of schande. Ziet de betrekkelijkheid, de tijdelijkheid, de vergankelijkheid er van in. In diens leven staat dat niet meer centraal. Die is voorbij aantrekken en afstoten.

Wanneer je dus de perceptie van vergankelijkheid stevig ontwikkelt en cultiveert, verliezen zaken als aanwinsten, eer en lof hun bekoring. (AN7.49)

Dit was betreft de acht wereldlijke condities die de wereld en een egocentrisch leven draaiende houden en geen einde maken aan gehechtheid en lijden. In de volgende posten wordt aan de hand van de sutta’s nader ingegaan op de ‘Ik ben’-verbeelding (asmi mana) of deze ego-perceptie, verlangen en neiging die een sterke keten is, belastend, moeilijk te doorbreken,  maar niet onmogelijk te doorbreken, volgens de sutta’s.

Ik denk dat ik een klein beetje ontwikkeld ben.

Zeker.

In die zin, dat ik in ieder geval doorheb, wanneer ik gedrag vertoon, dat tot suffering leid.

Begin van de wijsheid.

Ik kan er dan alleen vaak niet iets aan doen.

Begin van de praktijk.

Maar, dat geeft niet.

Begin van het beschouwen zonder oordeel.

De eerste stap is herkenning. Herkenning van de pijnpunten. Herkenning van de innerlijke fricties, spanningen. Het onbehagen.

Ja, dat is een belangrijke stap. De belangrijkste zou ik zeggen.

Er was een Zweedse black metal artiest, hij noemde zichzelf 'obehag', wat 'onbehagen' betekend in het zweeds. Ik denk dat het black metal genre ook veel bezig is, met de suffering. Ze erkennen de suffering. Anyway, ik dwaal af.

Ik zou het niet weten, maar ik kan het mij wel inbeelden.

Veel mensen vinden het idee van 'niets doen' en niet vaststaand zijn, eng, heb ik gemerkt. Je moet altijd 'in beweging' zijn. Je moet altijd 'ergens mee aan het werk zijn'.

Dat is een goeie om even op in te pikken.

Eerst en vooral: je kan niet niet in beweging zijn. Probeer maar eens: je lichaam beweegt voortdurend, minstens je hart die pompt, gedachten bewegen voortdurend, tenminste buiten coma en diepe slaap. Geen beweging meer is dood gaan.

Of je altijd ergens mee aan het werk moet zijn, dat is een ander verhaal.

Niets doen, of niet-doen, non-aktie is een woord dat vaak gebruikt wordt in spirituele leerstelsels. Vele wijzen komen op een gegeven moment uit op de ontdekking dat al dat doen een obstakel is om te zijn.

Ten eerste: ze stoppen daarmee toch niet met doen, het doen gaat gewoon voort, alleen is het 'moeten' er uit, wat gedaan wordt is eerder wat vanzelf, spontaan gebeurd. Dus dit niet-doen betekent niet het einde van het doen, wel het einde van het geconditioneerde, aangeleerde, georchestreerde, onspantane doen.

Ten tweede: dit niet-doen is iets wat wel degelijk ontdekt moet worden, niet nageaapt kan worden. En de bovenstaanden die dit ontdekt hebben, hebben altijd heel wat gedaan om tot die ontdekking te komen. Zij hebben hard gebouwd aan een vlot, de wilde rivier getrotseerd en zijn aan de overkant geraakt. Daar is het vlot (het doen) niet meer nodig, als je het dan nog met je mee gaat sleuren, dan loop je met een zware, onnodige last rond.

Maar nu, wij, die nog helemaal niet die rivier getrotseerd hebben, horen dit, en gaan het aannemen: "er valt niets te doen". "Mooi, dan hoef ik geen vlot te bouwen, hoef ik de wilde rivier (mijn wilde neigingen) niet te trotseren, ik kan gewoon aan de oever zitten waar ik al zit en wachten tot ik aan de overkant geraak".

Dat laatste zal echter nooit gebeuren, toch niet zonder één iets te doen: die rivier te trotseren.
Iemand die in zijn zetel blijft zitten, zal nooit het niet-doen (de overkant) ontdekken en dus weten wat het echt betekend.

Er is wel een probleem met doen, met beoefenen, met je een doel stellen. Uiteindelijk, zo lijken de wijzen te zeggen, moet het doen losgelaten worden, moet bereiken losgelaten worden. Waarom dan niet ineens alle doen opheffen (daar moeten we toch naartoe)?

Wel, omdat de doorn van het doen nog steeds diep in je huid zit. En dit gaat niet vanzelf verdwijnen. Ook al doe je zogezegd niets meer (onmogelijk), blijft het onbewuste doen zweren in je huid, blijft het jezelf sturen, je neigingen blijven zichzelf botvieren, of je nu denkt dat je niets doet of wel.

Hoe kan je een doorn het beste uit je huid krijgen? Met een andere doorn. Je gebruikt dan een doorn om de doorn uit je huid te krijgen. Eens de doorn (het onbewuste doen) met de andere doorn (het bewuste doen) is uitgehaald, maar dan ook pas dan, kan je beiden doornen wegsmijten.